Nauka uważności

Wyobraź sobie wiosenną noc, w której księżyc świeci przez lekką mgłę, rozmywając kontury świata, wszystko jest zatopione we mgle i nie ma początku ani końca. Japonia ma na to słowo: 朧月夜 (oborozukiyo). Albo letni wieczór, kiedy po upalnym dniu nagle czujesz rześki, kojący podmuch wiatru, który przynosi ulgę, ale jednocześnie uświadamia nam, że to znak, iż lato już się kończy. Tez jest na to nazwa: 涼風 (ryōfū). A gdy staniesz o świcie nad pajęczą siecią, gdzie krople rosy drżą w pierwszym świetle dnia, załamując złote promienie słońca w małe iskierki - znów znajdziesz dla tego nazwę: 朝露 (asatsuyu). Zjawiska, które znamy, doświadczamy, mijamy — ale w naszym języku często pozostają bezimienne.

Język bywa jak szkło powiększające. Dopóki czegoś nie potrafimy nazwać, istnieje jedynie w tle, jak oddech lasu albo dźwięk fal, które słyszymy, ale nie dostrzegamy w pełni. Kiedy jednak słowo nadaje rzeczom imię, coś się zmienia: nagle dostrzegamy więcej, czujemy głębiej, pamiętamy wyraźniej. Japońska kultura wypracowała niezwykłą wrażliwość na subtelne zjawiska natury — mgłę, wilgoć, światło przesączające się przez liście, wiatr, który koi, i ciszę, która wnika w skały. To język uwagi. Nic dziwnego – od wieków estetyka mono no aware stanowi oś japońskiego spojrzenia na świat – a skoro wszystko, co widzimy przemija i nigdy nie wróci – warto to zauważyć. I zapamiętać. Dlatego w języku japońskim jest tak wiele nazw dla zjawisk bardzo konkretnych, wręcz niewiarygodnie specyficznych. Takich, które każdy z nas widział, ale których nie dostrzegliśmy w pełni, ponieważ nie mają u nas własnej nazwy.

Jest to prawdziwa sztuka życia: patrzeć uważniej – tego przynajmniej uczy nas japońska kultura. Zatrzymać się na moment, żeby dostrzec drżenie powietrza nad rzeką, światło lampionu odbijające się w wodzie, lekki, niemal niewidoczny deszcz osiadający warstewką wilgoci na skórze. Te zjawiska istnieją wszędzie, ale łatwiej je dostrzec, gdy mają swoje imię. Dziś poznamy piętnaście japońskich słów na ulotne zjawiska natury i nauczymy się czegoś więcej niż języka — spróbujemy podpatrzeć, jak Japończycy kultywują uważne bycie - zapraszam!

Słowa jako okna percepcji

Są chwile, w których wydaje nam się, że czegoś szczególnego doświadczamy, a jednak brakuje nam słów, by to nazwać. Patrzymy na blask światła przesączający się przez liście drzew, czujemy lekki podmuch chłodnego wiatru w upalny wieczór, widzimy księżyc, który za mgłą traci ostrość, ale te momenty przepływają przez nas prawie niezauważone, a my nie potrafimy ich nazwać – a więc i zapamiętać. Pozostają jedynie wrażeniem, ulotnym drgnięciem zmysłów. Dopiero kiedy ktoś nada im imię, nagle stają się wyraźne. Jakby język podawał nam szkło powiększające i pozwalał patrzeć uważniej.

Językoznawcy od dawna zwracają uwagę na to, że język to nie tylko narzędzie komunikacji, lecz także sposób kształtowania świata, który widzimy. Hipoteza Sapira-Whorfa mówi, że struktura języka wpływa na nasze postrzeganie rzeczywistości — że to, co jesteśmy w stanie nazwać, staje się dla nas wyraźniejsze, bliższe, ważniejsze. Ludwig Wittgenstein ujął to jeszcze prościej: „Granice mojego języka są granicami mojego świata”. Można to rozumieć dosłownie — to, czego nie umiemy opisać, łatwo umyka naszej uwadze.

Nauka nowych słów jest więc trochę jak uczenie się nowych zjawisk, odczuć, światów. To, co dotąd rozmyte, nagle nabiera kształtu; to, co przypadkowe, staje się powtarzalnym wydarzeniem; to, co zwyczajne, zostaje wyróżnione, nazwane, zapamiętane. Właśnie tak działają słowa, które za chwilę poznamy. Piętnaście japońskich pojęć opisuje ulotne fenomeny natury, które wszyscy znamy — ale których często albo nie zauważamy, albo dostrzegamy je przez chwilę, ponieważ to co nienazwane wymyka się pamięci. Szczególne słowa, które dziś poznamy nie tylko uczą nas czegoś o języku Japonii, ale też otwierają okna percepcji: pozwalają widzieć więcej, czuć głębiej i dostrzegać to, co wcześniej pozostawało niewidzialne.

Dlaczego Japończycy mają tak wiele słów na ulotne zjawiska natury?

Język nie rodzi się w próżni — kształtują go klimat, religia, sztuka i sposób, w jaki ludzie żyją w świecie. W Japonii wszystkie te elementy złożyły się na niezwykłą czułość wobec natury i jej najdrobniejszych przejawów. To właśnie dlatego język japoński pełen jest słów, które opisują zjawiska tak ulotne, że w innych kulturach często pozostałyby nienazwane. Aby to zrozumieć, trzeba spojrzeć na kilka kluczowych fundamentów japońskiej estetyki i myśli.

Pierwszym z nich jest koncepcja mono no aware (物の哀れ), ukuta przez XVIII-wiecznego uczonego Motooriego Norinagę. Norinaga, analizując „Genji monogatari” Murasaki Shikibu, pisał, że mono no aware to „głębokie poruszenie serca wywołane świadomością przemijania”. To wrażliwość na piękno, które istnieje dlatego, że jest kruche i nietrwałe. Gdy opada pierwszy płatek kwitnącej wiśni, czujemy smutek, ale i zachwyt — oba uczucia są nierozłączne. To właśnie z mono no aware wyrastają słowa takie jak 花曇り (hanagumori) — „pochmurny dzień w czasie kwitnienia wiśni”, czy 風花 (kazahana) — „płatki śniegu wirujące w słońcu”.

Drugim źródłem tej wrażliwości jest religia i filozofia. W shintō — rodzimej wierze Japonii — przyroda nie jest „scenografią” dla ludzkiego życia, lecz przestrzenią zamieszkaną przez kami, duchy obecne w górach, rzekach, drzewach, mgłach czy deszczu. To powoduje, że każdy podmuch wiatru czy odbicie światła na wodzie jest doświadczeniem niemal sakralnym. Nawet jeśli we współczesnym świecie niekoniecznie zawsze wierzy się w to dosłownie, to jednak wieki takiego spojrzenia na świat ukształtowały percepcję Japończyków w sposób znamienny. Z kolei zen nauczył Japończyków kontemplacji ciszy, pustki i ruchu, wyczulenia na niuanse, których Zachód często nie zauważa. W traktacie „Fūryū monogatari” mnich zen Kokan Shiren pisał, że „piękno tkwi nie w rzeczach, lecz w ich przemijaniu”, a w poezji zen spotykamy słowa takie jak 静寂 (seijaku) — „cisza głębokiego bezruchu”, które pozwalają wyrazić to doświadczenie językiem prostym, ale precyzyjnym.

Trzecim filarem jest poezja. Od VIII wieku, od czasów „Manyōshū”, aż po twórczość Matsuo Bashō w XVII wieku (a może aż po dziś dzień), Japonia rozwijała literaturę, która potrafiła jednym obrazem natury opowiedzieć całe spektrum emocji. Wiersz haiku — zaledwie 17 sylab — wymagał niezwykłej zdolności kondensacji. To w jego ramach wykształciły się tysiące pojęć określanych jako 季語 (kigo), czyli „słowa sezonowe”. Kalendarz haiku obejmuje dziś setki terminów — na przykład 時雨 (shigure), „jesienny deszcz zwiastujący zimę”, czy 朧月夜 (oborozukiyo), „wiosenna noc z księżycem ukrytym we mgle”. To nie są tylko słowa — to klucze do poezji, które przywołują całe pejzaże, zapachy i nastroje.

Ta drobiazgowość widoczna jest również w dawnych kalendarzach. W okresie Heian Japonia korzystała z chińskiego systemu, który dzielił rok nie tylko na cztery pory, ale na 72 mikro-pory roku (shichijūni kō). Każdy z tych pięciodniowych okresów miał swoją nazwę i charakterystykę:

   -   „wiatr niesie pierwsze zapachy śliw” (東風解凍, tōfū kaetō),

   -   „żaby rozpoczynają swój śpiew” (蛙始鳴, kawazu hajimete naku),

   -   „wiatr osusza rosę na bambusowych liściach” (竹露解乾, taketsuyu hodoku kanaru).

W ten sposób powstawał język mikro-obserwacji, który uczył dostrzegać nawet te zmiany, których Zachód nie nazywał i często nie dostrzegał.

(więcej o 72 porach roku japońskiego kalendarza znajdziesz tu: 72 japońskie pory roku cz. 1 – wiosna i lato w kalendarzu subtelnej uważności a tu: 72 japońskie pory roku cz. 2 – jesień i zima w kalendarzu świadomego życia).

W Europie klimat i kultura miały inną dynamikę. Owszem, powstawały piękne słowa i metafory, ale język codzienny nie stał się tak drobiazgowy w opisywaniu chwil i przejść między stanami natury. Średniowieczna łacina była językiem prawa i nauki, a poezja istniała obok codzienności, nie w niej. W Japonii natomiast poetycka precyzja przeniknęła do języka potocznego, bo przyroda była wtopiona w życie codzienne — od kalendarza świąt, przez literaturę, po religijne praktyki.

Dlatego właśnie język japoński tak obficie nazywa to, co gdzie indziej pozostaje bezimienne. Każde z tych słów jest jak lupa ustawiona na fragmencie świata — odsłania niuanse, których można nie dostrzec, jeśli nie zna się ich imienia. Dzięki nim księżyc, deszcz, wiatr, mgła czy światło przestają być tłem, a stają się wydarzeniem, które warto zauważyć.

川明かり

(kawaakari)

Blask księżyca (lub lampionów) odbijający się na powierzchni rzeki w nocy
 

Noc nad rzeką ma w sobie coś hipnotycznego. Woda płynie cicho, a na jej powierzchni drży światło — czasem srebrne, rozlane jak jedwab przez pełnię księżyca, innym razem złotawe, rozrzucone w migotliwych punktach papierowych lampionów zawieszonych na brzegu. Widzimy tylko fragment, reszta ginie w mroku, ale w tym niewidzeniu jest ukojenie. Kawaakari to chwila, w której światło staje się ruchome, nietrwałe, chwytane przez nurt. W klasycznej literaturze Edo często porównywano to zjawisko do ludzkiego życia — rozedrganego, migotliwego, istniejącego tylko przez moment.

Słowo 川明かり (kawaakari) powstało z dwóch elementów: 川 (kawa) oznacza „rzekę”, a 明かり (akari) „delikatne światło” lub „przytłumiony blask”. Warto zwrócić uwagę, że 明かり nie oznacza ostrego światła, lecz raczej jego delikatną poświatę, subtelną obecność światła w ciemności. To słowo niesie ze sobą nie tylko informację o źródle światła, ale też o jego jakości — rozproszonej, miękkiej, drgającej.

Kawaakari pojawia się w poezji haiku, zwłaszcza w utworach z epoki Edo, gdzie łączyło się z tematyką nocnych festiwali nad Sumidą czy Kamogawą. W malarstwie ukiyo-e znajdziemy liczne przykłady tego motywu — na przykład u Hiroshigego w serii „Sto słynnych widoków Edo”, gdzie nocne pejzaże nad rzeką uchwycono z niezwykłą wrażliwością na światło. Do dziś termin ten jest używany w Japonii w opisie krajobrazów, a niektóre hotele czy restauracje nad rzeką świadomie reklamują „najpiękniejsze kawaakari w Kyoto” jako doświadczenie estetyczne.

木漏れ日

(komorebi)

Światło słoneczne przesączające się przez liście koron drzew, drgające w podmuchach wiatru

Wyobraź sobie letni dzień, gdy idziesz zacienioną ścieżką w ogrodzie lub lesie. Nad tobą korony drzew tworzą zieloną katedrę, a słońce, prześwitując złociście spomiędzy zielonych koron tworzy strugi światła w drgającym powietrzu i plamy jasności na leśnym poszyciu. Komorebi to nie tylko promienie światła, lecz cały spektakl ruchu — liście poruszają się na wietrze, przez ich szczeliny prześlizgują się smugi promieni słońca, które zmieniają kształt w rytmie delikatnych podmuchów wiatru. Wrażenie jest tak subtelne, że w innych językach zwykle uchodzi za „nienazwane”, ale w Japonii ma własne słowo i swoją poetycką wagę.

Słowo 木漏れ日 składa się z trzech znaków: 木 (ki) – „drzewo”, 漏れ (more) – „przeciekać” lub „przesączać się”, oraz 日 (hi) – „słońce” lub „światło dnia”. Razem tworzą obraz światła „przeciekającego przez drzewa”. Piękne jest w tym obrazie to, że światło nie jest tu traktowane jako statyczne, lecz jako coś dynamicznego, żyjącego. W odróżnieniu od języków europejskich, które często mówią o „cieniu” lub „półcieniu”, w Japonii uchwycono sam ruch światła.

Komorebi jest jednym z najczęściej opisywanych zjawisk w poezji haiku. W twórczości Matsuo Bashō pojawia się wielokrotnie — światło między liśćmi symbolizuje przemijanie i chwilową harmonię. W estetyce wabi-sabi dostrzegamy to samo podejście: piękno jest w tym, co chwilowe, zmienne i nie do zatrzymania. Dziś komorebi jest też popularnym motywem w fotografii i kinematografii, szczególnie w filmach studia Ghibli, gdzie światło przesączające się przez liście bywa ważnym elementem budowania atmosfery.

夕凪

(yūnagi)

Wieczorna cisza na morzu, gdy po zachodzie słońca ustaje wiatr i woda staje się gładka jak lustro

Wyobraź sobie ciepły letni wieczór na wybrzeżu Seto. Przez cały dzień wiatr niósł zapach soli, szarpał wodę i przepędzał chmury. Ale wraz z zachodem słońca nagle wszystko się uspokaja. Morze zamiera, tafla wody jest tak gładka, że odbija ostatnie barwy nieba, a fale znikają, jakby świat wstrzymał oddech. To właśnie yūnagi — moment ulotnego bezruchu między dniem a nocą, cisza zmierzchu nad wodą.

夕凪 składa się z dwóch znaków: 夕 (yū) – „wieczór” oraz 凪 (nagi) – „bezruch na morzu”, „cisza wiatru”. Co ciekawe, znak 凪 jest unikatowy dla języka japońskiego — nie występuje w chińskim piśmiennictwie. Powstał, by nazwać to specyficzne zjawisko na Morzu Wewnętrznym Japonii, gdzie nagłe wieczorne uspokojenie fal było codziennością rybaków. Współcześnie nagi stosuje się też metaforycznie — na przykład w wyrażeniu „心の凪” (kokoro no nagi) oznacza wewnętrzny spokój („bezruch na morzu serca”).

Yūnagi często pojawia się w dawnych dziennikach podróży (kikōbun) z epoki Edo, gdy autorzy opisywali swoje wrażenia z podróży po japońskich wyspach. W literaturze współczesnej używał go m.in. pisarz Shiga Naoya, mistrz subtelnych nastrojów. W malarstwie ukiyo-e motyw ten można dostrzec w pejzażach Hiroshigego, zwłaszcza w seriach przedstawiających zatokę Edo. Dziś słowo yūnagi jest wciąż żywe i używane, szczególnie w regionach nadmorskich, gdzie mieszkańcy codziennie obserwują ten rytm natury.

時雨

(shigure)

Delikatny, przelotny deszcz późnej jesieni lub wczesnej zimy, zwiastujący nadejście chłodów

Shigure to deszcz, który pojawia się nagle, cicho i niespodziewanie, gdy jesień zaczyna przechodzić w zimę. Krople są lekkie, prawie przezroczyste, jakby bardziej przypominały dotyk mgły niż regularny opad. Niebo bywa wtedy jeszcze częściowo jasne, czasem słońce przebija się przez chmury, a wilgoć w powietrzu otula świat miękką poświatą. Ten rodzaj deszczu niesie ze sobą nie tylko fizyczne odczucie chłodu, lecz także psychologiczny nastrój przejścia, melancholii i przygotowania do zimowej ciszy. Japońska poezja od stuleci widzi w shigure metaforę nietrwałości i przemijania — tak jak krople znikają, tak też znikają chwile.

Słowo 時雨 składa się z dwóch znaków: 時 (toki / ji) — „czas” lub „pora” oraz 雨 (ame / u) — „deszcz”. W dosłownym tłumaczeniu oznacza „deszcz danej pory roku”, ale w praktyce to określenie jest znacznie bardziej precyzyjne: dotyczy tylko krótkich, nagłych opadów późną jesienią lub na początku zimy. W dawnych kalendarzach haiku shigure klasyfikowano jako kigo dla późnej jesieni, a czasem nawet jako znak nadejścia zimy.

Shigure to jedno z najczęściej występujących słów kigo w klasycznej poezji waka i haiku. W „Manyōshū” z VIII wieku pojawia się w kontekście tęsknoty i samotności. Matsuo Bashō, mistrz haiku, wielokrotnie używał tego terminu, m.in.:

初時雨猿も小蓑をほしげ也

(hatsu-shigure saru mo komino wo hoshige nari)

„Pierwszy jesienny deszcz —
nawet małpa wygląda,
jakby marzyła o słomianym płaszczu.”

Motyw shigure przewija się również w sztuce wizualnej: w pejzażach Hiroshigego z serii „Sto słynnych widoków Edo” czy „Pięćdziesiąt trzy stacje na Tōkaidō” delikatne, skośne linie deszczu budują nastrój przejściowej melancholii.

風花

(kazahana)

Płatki śniegu wirujące w powietrzu przy błękitnym niebie, gdy słońce świeci mimo zimy

W środku zimy, przy pełnym słońcu, nagle w powietrzu zaczynają wirować drobne płatki śniegu. Niebo jest przejrzyste, błękitne, jasne — i nagle, jakby znikąd, pojawiają się delikatne iskry zimy. Ten widok wywołuje uczucie lekkości i zachwytu, jakby świat zatrzymał się w pół ruchu. W Japonii kazahana kojarzy się z dzieciństwem, spacerami zimowymi, a także z początkiem zimy, gdy śnieg jeszcze nie przykrył ziemi.

Słowo 風花 składa się z dwóch znaków: 風 (kaze) — „wiatr” i 花 (hana) — „kwiat”. W dosłownym tłumaczeniu oznacza więc „wiatrowy kwiat” albo „kwiat niesiony wiatrem”. To piękna metafora: płatki śniegu wirujące w powietrzu są jak płatki kwiatów — lekkie, nietrwałe, unoszone przez ruch powietrza. W dawnych kalendarzach poetyckich kazahana klasyfikowano jako kigo zimowe, a w poezji symbolizuje ono pierwszy dotyk zimy.

Kazahana pojawia się często w literaturze klasycznej, np. w zbiorach haiku Issy i Busona, gdzie kontrastuje się słońce i śnieg jako dwa żywioły współistniejące w jednym momencie. Jest to również popularny motyw w estetyce wabi-sabi, gdzie piękno tkwi w nieoczekiwanych, efemerycznych spotkaniach. W sztuce ukiyo-e Hiroshige przedstawiał kazahana w swoich zimowych widokach Edo, tworząc kontrast pomiędzy jasnym niebem a tańczącymi drobinkami bieli (np. w „Asakusa Kinryūzan” w 100 widokach Edo – więcej o tej serii znajdziesz w naszym periodyku o ukiyo-e: Tom-II-Na-gwarnych-uliczkach-Edo-Hiroshige).

花曇り

(hanagumori)

Lekko pochmurny dzień w pełni sezonu kwitnienia wiśni

Sezon kwitnienia wiśni to w Japonii czas radości, pikników i spotkań. Ale są dni, kiedy słońce znika za cienką warstwą chmur, a światło staje się miękkie, rozproszone. To właśnie hanagumori — dzień „ukrytego kwitnienia”, gdy cienie wiśni łagodnie stapiają się z niebem, a pastelowe płatki wyglądają niemal eterycznie. W takim świetle kwiaty stają się bardziej kruche, a ich piękno wydaje się jeszcze bardziej ulotne. Wrażenie jest melancholijne, jakby sama natura przypominała, że czas ich pełni jest krótki.

花曇り to połączenie 花 (hana) — „kwiat” (w tym kontekście niemal zawsze chodzi o wiśnie, przeczytaj tez o hanami: Hanami – kwietniowy dzień na zadumę nad tym, co masz teraz, a co przeminie i nie wróci) oraz 曇り (kumori) — „zachmurzenie” lub „pochmurność”. Razem tworzą dosłownie „pochmurne kwiaty” albo „pochmurny dzień kwiatów”. To słowo ma bardzo precyzyjne zastosowanie: nie używa się go do innych drzew ani innych pór roku — jest nierozerwalnie związane z krótkim, intensywnym okresem hanami.

W klasycznej poezji hanagumori symbolizuje przemijającą radość. W samym centrum radosnych chwil przychodzi nagle świadomość – że to jest apogeum, że teraz już będzie tylko radość maleć, że właśnie przemija – to jest właśnie znaczenie hanagumori. W „Kokin wakashū” z X wieku pojawia się wiersz opisujący pochmurny dzień kwietniowy jako metaforę miłości w swoim rozkwicie, która również wkrótce przeminie. W malarstwie ukiyo-e Hokusai i Hiroshige często przedstawiali wiśnie na tle miękkiego, mlecznego nieba, budując nastrój zadumy. Dziś słowo to jest nadal używane w prognozach pogody, zwłaszcza w okresie kwitnienia sakur, i zachowuje swoje poetyckie konotacje.

静寂

(seijaku)

Cisza głębokiej ciszy i całkowitego zamarcia w bezruchu

Seijaku to cisza, która nie jest zwykłym brakiem dźwięku, lecz pełnią obecności. To moment, gdy wszystko wokół — powietrze, światło, ruch — jakby zamiera, tworząc przestrzeń głębokiego spokoju. To nie jest cisza martwa, lecz pulsująca, bogata w życie. W tradycji zen seijaku jest stanem umysłu, który rodzi się, gdy człowiek całkowicie współistnieje ze światem, nie oddzielając się od niego. To cisza, która jest jednocześnie „dźwiękiem wszystkiego”.

Słowo 静寂 składa się z dwóch znaków: 静 (sei) — „spokojny”, „nieporuszony” oraz 寂 (jaku) — „samotny”, „pusty”, ale także „pełen wyciszenia”. Co ciekawe, znak 寂 występuje również w terminie 寂寞 (sekibaku), używanym w klasycznej poezji chińskiej na opisanie melancholijnej ciszy. W języku japońskim seijaku oznacza więc nie tylko brak dźwięków, ale stan wewnętrznej harmonii — ciszę duszy i otoczenia jednocześnie.

Pojęcie seijaku jest jednym z filarów estetyki zen i często pojawia się w traktatach o ceremonii parzenia herbaty, takich jak „Nanpōroku” przypisywany Sen no Rikyū. W malarstwie sumi-e cisza oddawana była poprzez puste przestrzenie tuszu (czytaj więcej o sumi-e: Duchowe pejzaże w japońskiej sztuce sumi-e), a w ogrodach zen — przez układ kamieni, żwiru i mchu (o ogrodach karesansui: Japoński ogród Karesansui jest lustrem, w którym zobaczysz siebie). Bashō pisał o tej jakości w swoim słynnym haiku:

閑さや岩にしみ入る蝉の声

shizukesa ya iwa ni shimiiru semi no koe

„Cisza…
aż w skały wsiąka
śpiew cykad.”

Współcześnie seijaku stało się kluczowym terminem w japońskim designie, zwłaszcza w architekturze minimalistycznej — opisuje atmosferę przestrzeni, w której wyciszenie staje się doświadczeniem estetycznym.

朧月夜

(oborozukiyo)

Wiosenna noc z lekko przysłoniętym księżycem, gdy światło miesza się z mgłą i wilgocią

Oborozukiyo to noc, w której pełnia wiosennego księżyca nie jest wyraźna. Mgła, wilgoć i delikatne opary unoszące się nad ziemią otulają światło miękkim welonem, zamazując kontury rzeczywistości. Niebo świeci, ale nie jasno; cień i światło stapiają się w jedną subtelną poświatę. W takiej scenerii wszystko wydaje się snem, półjawą — znika wyraźny podział na to, co rzeczywiste, a co wyobrażone. W japońskiej kulturze to zjawisko zawsze łączono z melancholią i nostalgią wiosennych nocy, kiedy budząca się do życia natura spotyka się z kruchością ulotnego piękna.

Słowo 朧月夜 składa się z trzech znaków: 朧 (oboro) — „mglisty”, „zamazany”, 月 (tsuki) — „księżyc” oraz 夜 (yo) — „noc”. Dosłownie więc oznacza „noc zamglonego księżyca”. W klasycznej japońszczyźnie oboro używano wyłącznie do opisu zjawisk świetlnych przesłoniętych przez wilgoć, a nie mgły samej w sobie. To subtelna różnica: nie chodzi o samą przeszkodę, ale o sposób, w jaki światło się w niej rozprasza.

„Oborozukiyo” to też tytuł słynnej piosenki napisanej w 1914 roku przez poetę Takamurę Kōtarō, do której muzykę skomponował Taki Rentarō. Utwór stał się klasykiem japońskiej pieśni szkolnej i do dziś jest wykonywany podczas wiosennych uroczystości. Zjawisko to pojawia się również w literaturze Heian, np. w „Genji monogatari”, gdzie nocne pejzaże rozmytego księżyca symbolizują ulotność miłości i pragnień. W ukiyo-e Yoshitoshiego z serii „Sto aspektów księżyca” (Tsuki hyakushi – więcej o tym w pierwszym tomie naszego periodyku tu: Tom-I-Ksiezyc-Yoshitoshiego) znajdziemy dużo prac, w których miękkie, zamglone światło księżyca nadaje scenom onirycznego nastroju — duchy, boginie i samuraje przedstawieni są w półcieniu, jakby unosili się w świecie pomiędzy jawą a snem.

山笑う

(yama warau)

„Śmiejące się góry” — opis soczystych barw wiosny, gdy świeża zieleń pokrywa stoki

Wiosną japońskie góry zaczynają „śmiać się” — tak mówi język poezji, bo świeża, młoda zieleń wschodzących liści ożywia zbocza, sprawiając, że wydają się rozpromienione. To czas, gdy ciepłe powietrze pachnie wilgocią ziemi, a stoki mienią się odcieniami zieleni, różu i bieli. Yama warau to obraz radości natury, jej oddechu po zimie. To także zaproszenie do wspólnego oglądania kwiatów (jak np. hanami), spacerów i podziwiania budzącego się świata.

山笑う składa się z dwóch znaków: 山 (yama) — „góra” oraz 笑う (warau) — „śmiać się” lub „uśmiechać się”. To metaforyczne wyrażenie, które pojawiło się już w klasycznej poezji chińskiej, zwłaszcza w „Poemacie o czterech porach roku” autorstwa Su Shi (蘇軾). W Japonii wyrażenie zaadaptowano w okresie Heian i do dziś jest używane w literaturze oraz w kalendarzach poetyckich jako kigo wiosenne.

Motyw „śmiejących się gór” jest popularny w malarstwie pejzażowym i literaturze. W ukiyo-e Hiroshigego wiosenne widoki Edo często przedstawiają wzniesienia pokryte młodą zielenią, które „uśmiechają się” w pastelowym świetle. W klasycznych haiku yama warau to kategoria kigo, wywołująca obraz ożywionych gór, pełnych soczystej barwy i życia. Współcześnie wyrażenie to bywa używane w nazwach pensjonatów, hoteli i ogrodów botanicznych, które chcą podkreślić wiosenny (barwny, pełen życia) nastrój swojej lokalizacji.

涼風

(ryōfū)

Chłodny, rześki podmuch wiatru w letni wieczór

Wyobraź sobie sierpniowy wieczór w Edo. Dzień był parny, powietrze stało w miejscu, a cienie lata wydawały się ciężkie. Nagle, tuż po zachodzie słońca, pojawia się lekki, niemal niewidoczny ruch powietrza. Dotyka skóry chłodem, przynosi zapach mokrej ziemi, czasem daleki aromat kwitnących wieczorem roślin. To ryōfū — wiatr, który jest czymś więcej niż zmianą temperatury. To znak, że lato chyli się ku końcowi, a w tej ulotnej uldze jest ukryta melancholia przemijania (porównaj z działaniem dzwonków fūrin tu: Dzwoneczki fūrin – duchowość może mieć lekkość letniego popołudnia).

Słowo 涼風 składa się z dwóch znaków: 涼 (ryō) — „chłód”, „rześkość”, oraz 風 (fū / kaze) — „wiatr”. Razem tworzą obraz wiatru, który nie jest gwałtowny ani burzliwy, lecz delikatny, subtelnie chłodzący. W poezji klasycznej ryōfū jest często traktowane jako kigo dla końca lata i początku jesieni, sygnalizując zmianę pory roku poprzez zmysłowe doświadczenie dotyku powietrza.

Ryōfū pojawia się w poezji haiku i waka, gdzie jego znaczenie jest zawsze dwoiste: radość ulgi po gorących dniach miesza się z lekkim smutkiem, że lato przemija. W klasycznych pejzażach ukiyo-e Hiroshigego, zwłaszcza w jego nocnych widokach Edo, można niemal „poczuć” ryōfū — widać go w kołyszących się gałęziach wierzb, w papierowych lampionach nad rzeką Sumida, w uspokojeniu ludzi siedzących przy brzegu. Dziś termin ten nadal bywa czasem używany w prognozach pogody, ale w języku potocznym ma też konotacje estetyczne — opisuje wiatr, który koi, a jednocześnie coś zwiastuje.

花明かり

(hanaakari)

Blask kwiatów wiśni odbijających światło księżyca w różowej poświacie

Wiosenna noc podczas pełni księżyca. Pod drzewami kwitnących wiśni światło rozprasza się na milionach jasnoróżowych płatków, tworząc miękką, niemal oniryczną poświatę. To hanaakari — blask kwiatów, które same stają się źródłem światła. To zjawisko jest możliwe tylko przez kilka dni w roku, kiedy księżyc jest pełny, a sakury w rozkwicie. W takim momencie powietrze zdaje się zawieszone między jawą a snem – bajkowe widoki w parkach i alejkach każdego większego miasta.

花明かり składa się z dwóch znaków: 花 (hana) — „kwiat” (tu domyślnie wiśnia) i 明かり (akari) — „blask”, „światło”. W połączeniu tworzą obraz kwiatów, które świecą — nie swoim światłem, lecz odbitym światłem księżyca. To niezwykle poetycki termin, który w jednym słowie łączy doświadczenie światła, nocy, wiosny i piękna sakur.

Motyw hanaakari pojawia się w wielu klasycznych utworach waka i haiku, gdzie jest symbolem ulotności i przemijania. W „Kokin wakashū” znajdziemy wiersze opisujące, jak księżycowa noc i kwiaty sakur splatają się w jedno doświadczenie światła, miłości i melancholii. Wielu drzeworytników, a szczególnie Hiroshige, upodobało sobie nocne hanami z lampionami, ale na niektórych drzeworytach można wyczuć subtelność hanaakari, gdzie płatki wydają się świecić miękką poświatą. Współcześnie słowo jest rzadziej używane w języku codziennym, ale zachowało swój poetycki urok — pojawia się np. w nazwach restauracji, hoteli i tradycyjnych festiwali hanami.

雪見

(yukimi)

„Oglądanie śniegu” (tradycja kontemplacji zimowych krajobrazów w Japonii)

Yukimi to więcej niż zwykłe patrzenie na śnieg. To praktyka uważnego podziwiania zimowych pejzaży, która w Japonii stała się tradycją kultywującą estetykę mono no aware. Wyobraź sobie ogród zen w Kyoto, przykryty świeżą warstwą śniegu, lub staw, nad którym pochylają się ośnieżone gałęzie sosny. To moment ciszy, w którym świat wydaje się oczyszczony, odcięty od hałasu codzienności. Yukimi często łączy się z rytuałem parzenia herbaty — specjalne pawilony herbaciane budowano tak, by z ich okien można było podziwiać śnieg.

雪見 składa się z dwóch znaków: 雪 (yuki) — „śnieg” oraz 見 (mi) — „patrzeć”, „oglądać”. W dosłownym tłumaczeniu to „oglądanie śniegu”. Ale w kulturze japońskiej słowo to nabiera głębszego wymiaru: nie chodzi o bierne patrzenie, lecz o kontemplację śniegu i doświadczanie jego estetyki wszystkimi zmysłami.

Tradycja yukimi rozwijała się od okresu Heian, a w epoce Edo stała się częścią miejskiej kultury. Pojawiły się nawet specjalne lampiony ogrodowe zwane yukimi-dōrō (雪見灯籠), czyli „lampiony do oglądania śniegu”, które ustawiano tak, by ich światło pięknie kontrastowało z bielą zimy (o lampach dōrō więcej znajdziesz tu: Tōrō – kamienne latarnie Japonii, w których płonie cisza i pamięć wieków). W poezji haiku yukimi jest symbolem zimowej zadumy, a u Bashō znajdziemy wiele wierszy, w których śnieg staje się metaforą ciszy i nietrwałości. W ukiyo-e Hiroshige zimowe krajobrazy, takie jak „Meguro w śniegu” czy „Most Nihonbashi zimą" , oddają ducha yukimi poprzez subtelne kontrasty światła i bieli. Dziś tradycja przetrwała np. w Kyoto, gdzie istnieją ogrody zaprojektowane specjalnie do kontemplacji śniegu, a zimowe ceremonie parzenia herbaty wciąż zachowują nazwę „yukimi-chakai” (雪見茶会).

朝露

(asatsuyu)

Poranna rosa połyskująca na liściach i trawach

Asatsuyu to te drobne, lśniące krople, które o świcie osiadają na źdźbłach trawy, liściach i pajęczynach. W świetle wschodzącego słońca migoczą jak rozsypane perły, a każdy ruch powietrza sprawia, że drżą i znikają, wsiąkając w ziemię. To jedno z najbardziej efemerycznych zjawisk natury — trwa zaledwie kilka chwil, dopóki nie ogrzeje ich pierwsze światło dnia. W Japonii asatsuyu od wieków symbolizuje kruchość istnienia i ulotność chwil, będąc jednym z częściej używanych obrazów w poezji klasycznej.

朝露 składa się z dwóch znaków: 朝 (asa) — „poranek” oraz 露 (tsuyu) — „rosa”. W dosłownym tłumaczeniu oznacza więc „poranną rosę”. Znak 露 jest szczególny — w japońskiej poezji od epoki Heian rosa była metaforą nietrwałości życia, porównywano ją do chwilowej obecności na świecie, która znika wraz z pierwszym promieniem słońca.

Asatsuyu pojawia się już w VIII-wiecznym zbiorze poezji „Manyōshū”, gdzie opisywano rosę jako symbol przemijania. W „Genji monogatari” Murasaki Shikibu rosa jest często metaforą uczuć, które są piękne, ale nietrwałe. Bashō w jednym z haiku napisał:

朝露や蜘蛛の糸にも命あり

(asatsuyu ya / kumo no ito ni mo / inochi ari)

„Poranna rosa —
nawet na pajęczej nici
kryje się życie.”

波音

(namine)

Dźwięk fal rozbijających się o brzeg, który koi i uspokaja

„Namino oto”, czyli „dźwięk fal”, w Japonii skracane do namine, to jeden z tych pejzaży dźwiękowych, które większość z nas łatwo rozpozna. W Japonii morze wschodniego wybrzeża, zwłaszcza w okolicach Kamakury czy Enoshimy, od wieków fascynowało poetów i malarzy swoim rytmem. Fale rozbijają się o skały lub delikatnie muskają piasek, a ich powtarzalny szum ma w sobie coś hipnotycznego. W kulturze japońskiej dźwięk fal symbolizuje ciągłość i nietrwałość jednocześnie — ruch, który nigdy się nie kończy, ale też żadna fala nie jest taka sama jak poprzednia.

波音 składa się z dwóch znaków: 波 (nami) — „fala” oraz 音 (ne / oto) — „dźwięk”. Razem oznaczają „dźwięk fal”. W języku japońskim często używa się go w literaturze, aby wywołać wrażenie zadumy, nostalgii lub tęsknoty. W niektórych dialektach stosuje się wariant 波の音 (nami no oto), ale skrót namine jest bardziej poetycki i spotykany częściej w haiku.

Dźwięk fal to motyw, który przewija się w całej kulturze Japonii. W poezji Heian, np. w zbiorze „Kokin wakashū”, fale często symbolizują przemijanie miłości i ulotność uczuć. Bashō pisał o falach wielokrotnie, np.:

波の音や児の声交じる秋の暮

(nami no oto ya / ko no koe majiru / aki no kure)

„Dźwięk fal —
miesza się z głosem dzieci
u schyłku jesieni.”

霧雨

(kirisame)

Delikatny, mglisty deszcz, który bardziej osiada na skórze niż spada kroplami

Kirisame to deszcz tak subtelny, że czasem można go przeoczyć. To nie ulewa ani nawet kapuśniaczek — to mgiełka wilgoci, która unosi się w powietrzu i osiada na twarzy, włosach, liściach. Zwykle towarzyszy mu mleczna atmosfera, gdy światło rozprasza się w powietrzu, zamazując kontury rzeczywistości. Takie deszcze najczęściej spotyka się wczesną wiosną lub późną jesienią. W kulturze japońskiej kirisame jest zjawiskiem nastrojowym, kojarzonym z cichymi spacerami, refleksją i poczuciem przejścia między porami roku.

霧雨 składa się z dwóch znaków: 霧 (kiri) — „mgła” oraz 雨 (ame) — „deszcz”. Dosłownie oznacza więc „mglisty deszcz”. To słowo wyraża coś więcej niż meteorologiczny fenomen — chodzi o jakość doświadczenia: powietrze jest pełne wilgoci, świat staje się miękki, rozproszony, a ruch zwalnia. W dawnych kalendarzach poetyckich kirisame klasyfikowano jako kigo dla wczesnej wiosny.

Motyw kirisame często pojawia się w literaturze klasycznej i haiku, symbolizując przejściowość i łagodność zmian. Kirisame tworzy nastrój subtelnego zawieszenia między czasem a przestrzenią.

Sztuka kontemplacji

Te przykładowe piętnaście słów to mapy doświadczania świata. Dzięki nim i wielu im podobnym wyrażeniom zaczynamy dostrzegać rzeczy, które wcześniej pozostawały poza granicami naszej uwagi. Bo dopóki czegoś nie nazwiemy, istnieje to tylko na obrzeżach świadomości, rozmyte, nieuchwytne. Słowo jest jak światło latarni — nagle oświetla fragment rzeczywistości, który wcześniej tonął w półcieniu.

Kultura japońska wypracowała niezwykłą zdolność nazywania tego, co subtelne, ulotne, niemal niewidzialne. Nauczyła się mówić o ciszy tak, jakby miała swój ciężar; o świetle przesączającym się przez liście, które żyje własnym rytmem; o wietrze, który nie tylko chłodzi, ale opowiada o mijającym lecie.

Może więc to jest lekcja, jaką możemy zaczerpnąć. Jeśli nauczymy się uważniej słuchać, patrzeć, dotykać — może zaczniemy tworzyć własne słowa na doświadczenia, których nie umiemy jeszcze nazwać. Może świat stanie się bogatszy nie dlatego, że coś się w nim zmieni, ale dlatego, że my zobaczymy więcej. Język jest nie tylko narzędziem opisu — jest sztuką kontemplacji.

Sprawdź podobne artykuły:

10 japońskich przysłów – inspiracje i nauki ukryte w wiekowych znakach

O uczciwości Japończyków: 10 scenek rodzajowych z życia Japonii, pozostawionych bez komentarza

10 zdrowych rzeczy, których możemy się nauczyć od Japończyków i wprowadzić do własnego życia

Japoński słownik kwiatów – 15 niezwykłych kwiatów i ich symbolika w japońskiej kulturze

Leśna kąpiel Shinrin-yoku – odetchnij wśród japońskich cyprysów lub polskich buków, a świat niech czeka

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!