Latarnia, która nie ma oświetlać

Są takie rzeczy, które wszyscy kojarzymy z Japonią – niezależnie od tego, czy tam byliśmy i ile o niej wiemy. Katana o lśniącej klindze. Robot kawaii o oczach większych niż przyszłość. Gniewna maska samuraja, i ta teatralna: nō, w której nie wiadomo, czy jest smutek, czy spokój. Brama torii – niby tylko dwie belki, a jednak granica światów. A także one – ciche, nieruchome, na wpół ukryte wśród sosen, pokryte mchem, popękane pamięcią wieków – kamienne latarnie tōrō. Widzimy je wszędzie: w ogrodach herbacianych i pod świątynnym okapem, w „Ghost of Tsushima”, „Nioh”, „Ōkami”, na instagramowych zdjęciach z Kyoto i Nary oraz w japońskich zakątkach europejskich miast, np. Krakowie. A jednak – mało kto wie, czym naprawdę są. Bo tōrō nie są od oświetlania nocy. Niby lampa – ale nie po to, by dawać światło. Nie są funkcjonalne. Nie rozpraszają ciemności – one ją przyjmują. Są jak zaproszenie: zatrzymaj się, zanim przekroczysz próg. Wdech. Zmiana stanu umysłu. Bliżej im funkcją do bramy torii niż do żarówki.

Ich światło – słabe, ciepłe, drżące – nie ma wygrywać z mrokiem. W buddyjskich świątyniach ich płomień był ofiarą dla Buddy. W chramach shintō – yorishiro, czyli miejscem, w którym może zamieszkać bóstwo kami. W ogrodach przy herbaciarni – znakiem, że droga się zmienia: z codziennej w duchową. Tōrō są jak haiku wykute w kamieniu: kilka elementów, prostych, harmonijnych – a w nich cały wszechświat. Od heksagonalnej kasuga-dōrō w Narze po rozłożyste yukimi-dōrō w zimowych pejzażach yukiguni. Ich forma, podzielona na pięć części + podstawa, oddaje koncepcję pięciu żywiołów go-dai – ziemię, wodę, ogień, wiatr i pustkę – jakby sama latarnia była nie tyle przedmiotem, co mikrokosmosem. I nie bez powodu to właśnie tōrō upodobał sobie ekscentryczny mistrz ceremonii herbaty Furuta Oribe – jego asymetryczne latarnie stały się ikoną estetyki wabi-sabi, gdzie mech i pęknięcie są piękniejsze niż marmur i połysk.

W dzisiejszym tekście wyruszymy w podróż przez świat tōrō – od starożytnych świątyń po ekrany gier video. Zajrzymy w głąb ich formy i symboliki, rozszyfrujemy kanji 灯籠, prześledzimy ich historię od Nary po Okazaki. Poznamy ich budowę, rodzaje, współczesne rzemiosło, a także ich znaczenie – religijne, filozoficzne, estetyczne i społeczne. Ale przede wszystkim – spróbujemy zrozumieć, dlaczego w świecie, który świeci coraz jaśniej, to właśnie ich gasnące światło przyciąga nas bardziej niż OLED i AMOLED. Bo tōrō nie są by oświecić noc. Są, by oświecić nas.

Nazwa „tōrō”?

Wśród kamieni ogrodów zen, w cieniu chramów i na ścieżkach prowadzących do buddyjskich świątyń od stuleci milcząco tkwią tōrō – tradycyjne japońskie latarnie, których sama nazwa niesie w sobie to specyficzne światło dawnych czasów. Z pozoru surowe, a jednak głęboko symboliczne, stanowią nie tylko fizyczne źródło światła, lecz również poetycką metaforę duchowego przewodnictwa. Nim jednak przyjrzymy się ich formie i historii, warto zacząć od samego języka, który – jak zawsze w kulturze Japonii – ukrywa wiele warstw znaczeń.

Słowo tōrō (とうろう) zapisywane jest najczęściej za pomocą znaków 灯籠, choć spotyka się również inne warianty: 燈籠, 灯篭 czy nawet 灯楼 – każda z tych form posiada drobne odcienie znaczeniowe i stylistyczne, a ich wybór bywa podyktowany epoką, kontekstem religijnym lub estetycznym. Pierwszy znak – 灯 (tō, hi) – oznacza „światło”, „ogień”, „płomień”. W zapisie tradycyjnym występuje również jako 燈, gdzie widać jeszcze wyraźniej komponent ognia (火) uzupełniony o znak 登 („wspinać się”, „wzrastać”), co można interpretować jako wzrastające światło – znak o poetyckiej konstrukcji. Drugi ideogram – 籠 (kago, rō) – to „kosz”, „pojemnik”, „klatka”, coś, co osłania lub chroni to, co znajduje się w środku. W rezultacie tōrō to dosłownie „kosz światła” lub „klatka ognia” – lampa zamknięta w ochronnej formie, nie tylko po to, by ogień nie zgasł, ale by światło mogło być ukierunkowane, subtelne, precyzyjne.

Warto dodać, że 籠 posiada także alternatywne wersje zapisu, m.in. 篭, a spotykana czasem forma 灯楼 (czyli „wieża światła”) sugeruje konstrukcję bardziej architektoniczną – latarnię przypominającą miniaturową wieżę lub pagodę, jak ma to miejsce w przypadku niektórych kamiennych tōrō.

Samo słowo tōrō zostało zapożyczone z języka chińskiego – z pierwotnej formy 燈籠 (dēnglóng) – używanej w Chinach od czasów dynastii Han na określenie lampionów o różnorodnym zastosowaniu: od domowych, przez świątynne, aż po uliczne. Wraz z ekspansją buddyzmu przez Półwysep Koreański na archipelag japoński w VI wieku, dotarł do Japonii nie tylko sam przedmiot, ale i pojęcie. Jednak to w Japonii tōrō uzyskały nowe znaczenia, formy i funkcje – zyskując swoją własną, wyjątkową tożsamość, głęboko zakorzenioną w lokalnym krajobrazie duchowym.

Oprócz ogólnego terminu tōrō, w języku japońskim funkcjonuje cały szereg pokrewnych nazw, precyzujących typ, formę lub miejsce użycia danego źródła światła:

   □   Ishidōrō (石灯籠) – najczęściej spotykana forma kamiennej latarni, dosłownie „kamienny tōrō”; używana głównie w ogrodach, świątyniach i chramach.

   □   Tsuri-dōrō (釣灯籠) – latarnia wisząca, zawieszana pod okapami dachów świątyń i pałaców, wykonana z metalu lub drewna.

   □   Andon (行灯) – wewnętrzna, stojąca latarnia z papieru i drewna, używana w pomieszczeniach jako domowe oświetlenie przed epoką elektryczności. (uwaga – stąd również pochodzi słowo „andon”, z którym zetknął się na pewno każdy, kto miał styczność z fabrykami koreańskimi lub japońskimi, a w zasadzie to zakładów na całym świecie – andon, jako lampka sygnalizująca np. problem na linii produkcyjnej).

   □   Chōchin (提灯) – składana, najczęściej papierowa latarnia używana na ulicach i podczas festiwali; lekka, przenośna, często ozdobiona herbami, znakami kaligraficznymi lub scenami z mitów. Znajdziemy je często w bocznych uliczkach miejskich – przy izakayach i jadłodajniach na przykład.

Każde z tych słów opisuje nie tylko przedmiot, lecz całe zjawisko kulturowe – sposób, w jaki Japonia nadała światłu strukturę, kształt i duszę. A wszystko to zaczyna się od prostego, ale niezwykle bogatego pojęcia: tōrō, klatki dla światła, które nie tyle rozprasza ciemność, co prowadzi przez nią.

Historia tōrō – od starożytnych świątyń po gry video

Była to noc bezksiężycowa, jakich wiele na południowych rubieżach dynastii Han. W świątyni buddyjskiej, wzniesionej na wzgórzach Luo’yang, mnich w ciszy zapalał lampę. Jej płomień nie był tylko źródłem światła – był ofiarą. Symboliczną, płonącą modlitwą, skierowaną ku oświeceniu. Tak zaczęła się historia dēnglóng – chińskich latarni, które z czasem przemierzyły kontynent, dotarły do Półwyspu Koreańskiego, a potem, wraz z samym buddyzmem przedostały się do Japonii.

Gdy buddyzm przybył do Japonii w VI wieku, nie przyniósł ze sobą jedynie doktryny i sutr. Przywiózł także estetykę, rytuały i przedmioty – wśród nich latarnie, które od początku traktowano jako coś więcej niż praktyczne źródło ognia. Tōrō – bo tak zaczęto je nazywać na archipelagu – miały rozświetlać nie tylko ścieżki, lecz i umysły.

W okresie Asuka (538–710), gdy dwór Yamato próbował „okiełznać” nowe nauki płynące z kontynentu, latarnie stawiano w świątyniach jako ofiarę dla Buddy. Ich światło symbolizowało mądrość, która rozprasza mrok iluzji (māra), i przypominało o ścieżce ku oświeceniu. W tych czasach tōrō były masywne, kamienne, proste – surowe jak sama nauka, którą reprezentowały. Najstarsze z nich przetrwały do dziś – w świątyni Taima-dera w Katsuragi oraz w kompleksie Kasuga-taisha w Narze, który z czasem stanie się jednym z najważniejszych centrów kultu lamp.

W okresie Nara (710–794) stolica Japonii – modna, dworska, zapatrzona w Chiny dynastii Tang – wypełniła się świątyniami, a wśród nich: kamiennymi latarenkami. Podążały one główną osią świątynnych założeń – od bramy do głównego pawilonu – niczym świetlna linia prowadząca wiernych ku sacrum. Z brązu i kamienia, rzeźbione w geometryczne wzory, zaczęły nabierać rytualnej powagi.

Gdy nadszedł okres Heian (794–1185), Japonia powoli odwróciła wzrok od kontynentu i zwróciła się ku sobie. Wtedy właśnie latarnie zaczęły opuszczać stricte buddyjskie wnętrza i pojawiać się w chramach shintō – religii rodzimej, gdzie światło miało inne, bardziej pierwotne znaczenie. Tu, przed sanktuariami bóstw przyrody, tōrō stawały się yorishiro – przedmiotami zdolnymi przyciągać kami. Symbolizowały obecność, granicę pomiędzy widzialnym a niewidzialnym. Ustawiano je także w ogrodach arystokratów – nie jako dekorację, lecz jako znak przynależności do świata harmonii i ceremonialnej uważności.

Jednak prawdziwa rewolucja przyszła w epoce Azuchi-Momoyama (1568–1600). Japonia wychodziła z chaosu wojen sengoku, a nowa klasa polityczna zaczęła kształtować estetykę pokoju. Wtedy na scenę wkroczyli mistrzowie herbaty – chajin – tacy jak Sen no Rikyū czy Furuta Oribe. Dla nich tōrō stały się integralnym elementem ścieżki do herbaciarni, częścią roji – ogrodu, który miał oczyścić ducha gościa przed wejściem do świata herbaty. Latarnia nie miała rozjaśniać – miała prowadzić. Jej miękkie światło, ledwie widoczne o zmierzchu, miało być jak błysk zrozumienia – ulotny, ale prawdziwy. Powstały wtedy nowe formy: niskie, rozłożyste yukimi-dōrō, asymetryczne oribe-dōrō, zakopane ikekomi-dōrō – każda z inną funkcją, każda z wyjątkowym charakterem.

W okresie Edo (1603–1868), czasach pokoju Tokugawów, światło tōrō rozlało się po całym kraju. Z pałaców i świątyń trafiło do miejskich ogrodów, przydomowych ścieżek, alei pielgrzymkowych. Ich estetyka stała się bardziej dostępna, wręcz popularna – pojawiały się dziesiątki lokalnych odmian, a kamieniarze z regionu Okazaki doskonalili rzemiosło do rangi sztuki. Tōrō demokratyzowały się – stały się częścią pejzażu codzienności, nie tracąc przy tym duchowej głębi. Ale nadeszła najpierw wojna – Bakumatsu (Republika Ezo – jedyna w swoim rodzaju demokracja samurajska), a potem updaek shogunatu Tokugawów. (Ród shōgunów Tokugawa po upadku Japonii Samurajów – jak przetrwali XX wiek i co robią dziś?)

Nadszedł jednak okres Meiji (1868–1912), a wraz z nim elektryczność, modernizacja i zachodni styl życia. Latarnie przestały być praktyczne. Zaczęły znikać z domów, a nawet ogrodów. Ich funkcja sakralna osłabła, estetyczna została zakwestionowana. W okresie Shōwa (1926–1989) wiele tōrō przetrwało jedynie jako narodowe zabytki lub nostalgiczne relikty minionej epoki.

A jednak duch tōrō nie zgasł. Dziś, w epoce ponownego odkrywania tradycji, latarnie powracają – w parkach miejskich, przy muzeach, w ogrodach japońskich tworzonych na nowo w Tokyo, Kyoto i... Krakowie (tak, tak – yukimi-dōrō znajdziemy nawet tu). Stały się symbolem wiecznej estetyki Japonii – tej, która mówi o prostocie, świetle, ciszy i przemijaniu.

A przecież tōrō nie pozostały jedynie w świecie kamienia i cienia. Ich duch przeniknął także do świata współczesnych mediów. Kamienne latarnie pojawiają się dziś nie tylko w filmach jidaigeki czy nostalgicznych anime o życiu w dawnych czasach, ale także w grach video, gdzie pełnią zarówno funkcję estetyczną, jak i symboliczną. W bardziej oczywistych grach, jak Ghost of Tsushima tōrō oświetlają ścieżki prowadzące do świątyń i gorących źródeł, tworząc aurę duchowego zanurzenia w świecie dawnej Japonii. W grach z serii Nioh, pełnych demonów i odniesień do buddyjskiej kosmologii, latarnie spotkamy wszędzie. W Sekiro: Shadows Die Twice czy Tenchu latarnie są niemymi świadkami skrytobójczych misji, w których światło i cień odgrywają rolę pierwszoplanową. Nawet w bardziej współczesnych, stylizowanych światach – jak w Ōkami, gdzie wcielamy się w wilczą boginię Amaterasu – tōrō powracają jako część boskiego krajobrazu, odwołując się do shintō i japońskiej estetyki. Nie wspominając już o mistrzowskim Ghostwire Tokyo. Tak oto dawna „klatka światła”, stawiana niegdyś z pokorą w Japonii przed świątynnym pawilonem, dziś świeci także na ekranach w prawie wszystkich państwach na świecie.

Skoro już wiemy skąd te, obecnie świetnie rozpoznawalne latarnie – symbole przywędrowały – sprawdźmy teraz, jakie znaczenia zaklęte są w ich formie.

Jak zbudowane jest tōrō i co to oznacza?

Choć każda tōrō – kamienna latarnia – wydaje się prosta i surowa, jej konstrukcja oparta jest na głęboko przemyślanej symbolice, zakorzenionej w filozofii buddyjskiej. Klasyczna forma, zwłaszcza w przypadku ogrodowych dai-dōrō (台灯籠 – „latarni platformowych”), składa się z sześciu podstawowych elementów, z których każdy ma zarówno funkcję konstrukcyjną, jak i duchowe znaczenie.

Na szczycie znajduje się hōju (宝珠) – kuliste zwieńczenie w kształcie płomienia lub buddyjskiego klejnotu, symbolizujący duchowe oświecenie i najwyższą prawdę. To nie tylko ozdoba – to metafizyczny punkt zwieńczenia, jak w pagodzie czy stupie.

Poniżej umieszczony jest daszek – kasa (笠), przypominający słomkowy kapelusz. Chroni komorę ognia przed deszczem i śniegiem, a zarazem symbolizuje warstwę powietrza – fū. Jego kształt i proporcje są ściśle związane z harmonią japońskiej estetyki – zbyt szeroki przytłacza, zbyt wąski traci elegancję.

Serce latarni to komora ognia – hibukuro (火袋), dosłownie „ognisty worek” – miejsce, w którym kiedyś umieszczano płomień. To właśnie ona reprezentuje żywioł ka – ogień – i duchowe światło mądrości, które wypiera iluzję. Dawniej wykonywana z ażurowego kamienia, dziś często pusta, ale wciąż symboliczna.

Podtrzymuje ją środkowa platforma – chūdai (中台), będąca łącznikiem pomiędzy częścią sakralną a ziemską. To element o funkcji stabilizującej i estetycznej, często zdobiony prostymi wzorami.

Trzon latarni – sao (竿) – to jej filar, odpowiadający żywiołowi wody (sui). Czasem smukły i prosty, czasem masywny i nieregularny, bywa też zakopany częściowo w ziemi – co ma podkreślać jedność z naturą.

Wreszcie podstawa – kiso (基礎) – masywny fundament, osadzony bezpośrednio w ziemi, reprezentuje żywioł chi – czyli materię, grunt, stabilność. To na nim opiera się cała struktura.

Co ciekawe, choć latarnia ma sześć części, buddyjska symbolika go-dai – pięciu elementów – wciąż dominuje: ziemia (chi), woda (sui), ogień (ka), wiatr (fū), pustka (kū). Cała struktura przypomina miniaturową gorintō – nagrobną stupę buddyjską, z którą dzieli zarówno znaczenie, jak i formalne powiązania. Tōrō, podobnie jak pagoda, prowadzi wzrok – i świadomość – od ciężkiej materii u podstawy, ku pustce, która nie jest nicością, lecz duchową przestrzenią (więcej o znaczeniu pustki tu: Grzmiąca cisza wodospadu: Hiroshi Senju i sztuka na krańcu poznania oraz tu: Duchowe pejzaże w japońskiej sztuce sumi-e).

Z biegiem lat, gdy ogrody zarastały mchem, a kamień pokrywała patyna, tōrō zaczęły też ucieleśniać ideały wabi-sabi – piękna przemijania, niedoskonałości i ciszy. Każda rysa, odłamany róg czy porost na krawędzi komory ognia nie odbierały im uroku – wręcz przeciwnie, czyniły je bardziej autentycznymi. Tōrō przestały być tylko obiektami – stały się opowieściami zapisanymi w kamieniu.

Rodzaje tōrō

Choć wszystkie tōrō łączy ogień i kamień, ich różnorodność potrafi zaskoczyć – od zawieszonych w cieniu świątynnych okapów, po latarnie ukryte w mchach ogrodu herbacianego. Każda forma niesie własną historię, funkcję i symbolikę, a ich typologia to jak przegląd estetycznych i duchowych dróg Japonii.

  ▫  Wiszące – tsuri-dōrō (釣灯籠)

To najstarsza forma tōrō, której delikatna konstrukcja wykonana była z brązu, miedzi lub drewna. Zawieszane pod okapami świątyń buddyjskich i chramów shintō, często towarzyszyły rytuałom i świętom. Ich dzwoniące, metaliczne brzmienie wiatru miało odstraszać złe duchy i jednocześnie zapraszać kami. Można je zobaczyć m.in. w świątyni Tōdai-ji w Narze – dziesiątki takich latarni tworzą świetlną drogę ku sacrum.

  ▫ Stojące – dai-dōrō (台灯籠)

To najbardziej rozpoznawalna forma tōrō, ustawiana w ogrodach, na ścieżkach, przy wejściach do herbaciarni. Ich forma bywa niezwykle zróżnicowana:

-  Kasuga-dōrō (春日灯籠) – klasyka kamiennej elegancji. Heksagonalna podstawa, daszek i komora zdobiona motywami jelenia (posłańca bóstwa Kasuga), słońca i księżyca. Ustawiane tłumnie w chramie Kasuga-taisha tworzą jedno z najbardziej nastrojowych miejsc Japonii.

-  Yukimi-dōrō (雪見灯籠) – dosłownie „latarnia do oglądania śniegu”. Niska, często na trzech lub sześciu nogach, z szerokim daszkiem, który zbiera śnieg niby miseczka. Uwielbiana w ogrodach herbacianych – daje miękkie światło, które nie dominuje, lecz zaprasza do kontemplacji.

-  Ikekomi-dōrō (埋込灯籠) – latarnia „zakorzeniona”. Jej trzon wkopuje się bezpośrednio w ziemię, bez widocznej podstawy. Często towarzyszy tsukubai – kamiennym misom do rytualnego obmycia rąk przed ceremonią herbaty. Niewielka, niemal wtapiająca się w otoczenie.

-  Oribe-dōrō (織部灯籠) – inspirowana ekscentrycznym mistrzem herbaty Furutą Oribe. Charakteryzuje się asymetryczną konstrukcją, nietypowymi proporcjami, a w okienkach często pojawiają się motywy pełni i sierpa księżyca. Symbol zmierzchu formy i poszukiwania nowego piękna.

-  Sankō-dōrō (三光灯籠) – „latarnia trzech świateł” – słońce, księżyc i gwiazda. Te trzy symbole pojawiają się w ażurowych oknach komory ognia. To rzadki, bardziej dekoracyjny typ, obecny zwłaszcza w okresie Edo, często w ogrodach daimyō.

  ▫ Przenośne – oki-dōrō (置き灯籠)

Małe, lekkie, często z drewna lub ceramiki. Ustawiane na werandach, w ogrodach wewnętrznych, wzdłuż ścieżek prowadzących do domostw lub pawilonów herbacianych. Niekiedy stanowiły także część wnętrza – ich światło tworzyło nastrój do wieczornego czytania czy medytacji.

  ▫ Papierowe i bambusowe – chōchin (提灯), take-dōrō (竹灯籠)

To zupełnie inna gałąź latarni – nietrwała, ulotna, ale pełna uroku. Chōchin to składane papierowe lampiony, rozświetlające uliczki podczas festiwali. Take-dōrō, tworzone z bambusa i papieru, często pojawiają się dziś we współczesnych instalacjach świetlnych – choć nowe, kontynuują ideę prostoty i światła prowadzącego przez ciemność. Znajdziemy je zarówno w Kyoto podczas Hanatōro, jak i w japońskich ogrodach… w Warszawie.

Każdy typ tōrō ma swoje miejsce – nie tylko w przestrzeni fizycznej, ale i w kulturze. Od monumentalnych kamieni Kasugi, przez ogrodowe yukimi, po efemeryczne chōchin – wszystkie należą do tej samej duchowej rodziny światła.

Światło, które wskazuje, ale nie oświetla - znaczenie tōrō

Wszystko zaczyna się od światła. Ale nie światła surowego, elektrycznego, nowoczesnego. Światło w tōrō to coś znacznie więcej – to ogień opanowany, zamknięty w kamiennej klatce jak dusza w ciele, ciepły, milczący, zapraszający. To światło, które nie tyle rozprasza ciemność, co rozświetla myśl.

W buddyzmie płomień latarni jest ofiarą światła – darem dla Buddy, modlitwą złożoną nie ze słów, lecz z cichego tlenia się życia. Komora ognia – hibukuro – staje się świętym sercem tōrō. Symbolizuje mądrość oświecenia, która rozprasza mrok iluzji (māra) i prowadzi ku prawdziwemu poznaniu. Każde zapalenie takiej latarni było nie tylko gestem – było rytuałem przebudzenia.

W religii shintō tōrō przybierają nieco inną funkcję. Tu światło jest przewodnikiem, znakiem obecności kami – bóstw związanych z naturą. Latarnia staje się yorishiro – przedmiotem, który pozwala bóstwu zamieszkać, zbliżyć się do ludzkiego świata. Gdy w letnie noce festiwalowe zapala się dziesiątki chōchin, nie chodzi o oświetlenie ścieżki – chodzi o to, by bóstwa poczuły się zaproszone.

Tōrō stoi zwykle na granicy – między światem codziennym a tym sakralnym, między ogrodem a herbaciarnią, między zgiełkiem a ciszą. W tym właśnie miejscu – w tej szczelinie między dwoma rzeczywistościami – rozgrywa się moment przejścia. W tym nieco przypominają bramy torii (tu: Torii – japońska brama przemiany). Światło w tōrō nie tyle wskazuje drogę, co daje sygnał: teraz musisz wejść w inny stan umysłu. To moment zawahania, zatrzymania się, krótkiej refleksji.

W japońskiej filozofii piękna, światło tōrō splata się z dwiema kluczowymi ideami: mono no aware – łagodnym smutkiem przemijania, oraz mujō – nietrwałością wszystkich rzeczy. Ogień w latarni, który drży i gaśnie – to życie. Mech porastający kamienną podstawę – to czas. Pęknięcie w daszku – to historia.

Tōrō ucieleśnia również estetykę wabi-sabi – piękna niedoskonałości, prostoty, pokory wobec czasu. Najcenniejsza latarnia nie jest nowa, lecz stara – taka, która pamięta setki wieczorów – lub lat. Taka, która wtopiła się w krajobraz i zamieniła się w coś więcej niż przedmiot. Kamień, który się kruszy, i światło, które się kończy, mówią więcej o życiu niż marmur i elektryczność.

W cieniu latarni kryje się także głęboka społeczna symbolika. W ogrodach herbacianych latarnia mówiła gościowi: Jesteś oczekiwany. Ciepłe światło na ścieżce to gest gościnności, uważności na drugiego człowieka, zaproszenie do zatrzymania się i zanurzenia w atmosferze ciszy.

U Bashō światło pojawia się cicho, gdzieś w tle nocy, pod postacią lampki w chacie samotnego mnicha – nie jako centralny obraz, lecz jako półcień, znak istnienia i trwania pośród pustki. To światło nie oświetla świata – raczej jest po to, by podkreślić ciemność – pustkę.

Kamo no Chōmei w swojej Hōjōki pisze o nietrwałości domów, miast, losów – o wszystkim, co przemija jak nurt rzeki – ale właśnie w tej nietrwałości zapala się latarnia. Stoi w małej chatce o wymiarach dziesięciu stóp kwadratowych, prosta, milcząca, jakby mówiła: „Oto miejsce, gdzie płonie choćby iskra sensu”. To światło – niepozorne, lecz uporczywe – staje się metaforą ducha, który trwa, nawet gdy cały świat zdaje się chwiać.

W zen latarnia może być nieświatłem – tym, co pozwala zobaczyć ciemność jako pełną obecności. To nie „jasność” w sensie fizycznym, ale jasność świadomości, która pojawia się po oświeceniu. Latarnia w ikonografii zen to często nie sam płomień, lecz pustka wokół niego.

Wreszcie, w ceremonii herbaty tōrō to element niezbędny do zbudowania roji – ścieżki duchowego oczyszczenia. Jej światło nie służy widzeniu, lecz odczuwaniu. Płomień w tōrō nie konkuruje z księżycem – jest jego skromniejszym odbiciem.

Tak oto kamienna latarnia, prosta i milcząca, staje się symbolem niemal wszystkiego, co w japońskiej kulturze najgłębsze: przemijania, gościnności, duchowości, samotności, pustki, światła. I właśnie dlatego – choć minęły wieki – nadal świeci – zarówno przy świątyniach, jak i na ekranach gier video.

Współczesne rzemiosło – jak powstają tōrō dziś?

Choć wiele tōrō oglądamy dziś w muzeach, świątyniach lub dawnych ogrodach, nie wszystkie należą do przeszłości. W epoce szkła, aluminium i światła LED, kamienne latarnie wciąż się rodzą — w warsztatach pachnących granitem, gdzie dźwięk dłuta brzmi jak echo minionych wieków. Najsłynniejsze z tych warsztatów znajdują się w mieście Okazaki, w prefekturze Aichi — miejscu, które już w okresie Edo zasłynęło jako kolebka najlepszych kamieniarzy Japonii. Do dziś rzemieślnicy z Okazaki przekazują sobie wiedzę w linii mistrz-uczeń, a tradycyjne techniki obróbki kamienia zostały oficjalnie uznane za część niematerialnego dziedzictwa kulturowego Japonii.

Kamień, z którego tworzy się tōrō, nie jest przypadkowy. Najczęściej wybierany jest lokalny granit — twardy, ziarnisty, o subtelnym połysku i naturalnych przebarwieniach, które nadają każdej latarni niepowtarzalny charakter. Proces obróbki zaczyna się od surowego bloku, z którego ręcznie wykuwa się sześć elementów klasycznej latarni: podstawę, trzon, platformę, komorę ognia, daszek i zwieńczenie w formie buddyjskiego klejnotu. Choć maszyny mogłyby uprościć ten proces, wielu mistrzów kamieniarskich wciąż polega na dłutach, młotkach i swoich dłoniach. Wierzą, że tylko ręczna praca pozwala „odkryć światło uwięzione w kamieniu”.

Zwieńczeniem pracy jest niekiedy… oddanie latarni w ręce przyrody. Niektóre tōrō wystawiane są celowo na kilka miesięcy w cienistych, wilgotnych ogrodach, by naturalnie pokryły się mchem. Zielona warstwa, która powoli zarasta kamień, jest nie tylko wyrazem estetyki wabi-sabi — to także symbol przemijania, pokory wobec czasu i powrotu do natury. Dla kolekcjonerów i ogrodników to właśnie te ślady upływu lat są najcenniejsze: pęknięcie, rysa, nalot — każda z tych „niedoskonałości” to dowód autentyczności.

Oczywiście, współczesne tōrō nie są wyłącznie domeną tradycji. W Japonii, ale też w Europie i USA, można znaleźć warsztaty oferujące bardziej „czyste”, symetryczne repliki. Takie latarnie trafiają często do hotelowych ogrodów i alejek, a nawet na miejskie balkony. Styl może być nowoczesny, ale idea pozostaje ta sama — światło jako przewodnik, jako zaproszenie, jako ślad czegoś większego.

Rzemiosło kamieniarzy z Okazaki nie zamknęło się w granicach Japonii. W Wielkiej Brytanii, Francji czy Stanach Zjednoczonych rośnie liczba ogrodów japońskich zakładanych z zachowaniem najwyższych standardów — a tōrō sprowadzane są tam z Japonii lub wytwarzane lokalnie według tradycyjnych wzorów. Firma Sugitasekizai, działająca nieprzerwanie od 1832 roku, wysyła swoje latarnie na wszystkie kontynenty. Ich produkty, rzeźbione z nowoczesną precyzją, ale tradycyjnym rygorem dyscypliny rzemieślniczej, znajdują swoje miejsce nie tylko w świątyniach, lecz także w muzeach, parkach publicznych i prywatnych ogrodach kontemplacji.

Światło, które tōrō rzucają, jest słabe, ale prawdziwe. Może dlatego znów tak wielu ludzi — od Tokyo po Berlin — chce mieć je blisko siebie: przy ścieżce, w ogrodzie, w rogu tarasu. Bo tam, gdzie stoi tōrō, czas płynie wolniej, a noc — nawet ta współczesna — staje się nieco spokojniejsza.

Sprawdź podobne artykuły:

Zapomniana brama torii w betonowych podziemiach – Amagamine Ochobo Inari

Kokedama – mała planetka mchu, która przyniesie las do naszych betonowych domów

Tradycja kōanów w Japonii – praktyka zen, która nie daje odpowiedzi, tylko je zabiera

Japońska przypowieść o słoniu i ślepcach, czyli o egzystencjonalnym niezrozumieniu czegokolwiek

Japoński ogród to dzieło z fabułą i zaskakującym zakończeniem: poznaj tajemnice ogrodów Zen

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!