Gdzie zaczęła się Japonia? Wyspa Awaji i prapoczątki Yamato
Japońskie stolice
Jeśli zacząć podróż od końca, od japońskiej stolicy „dziś”, od migotliwych świateł Tokyo, Japonia jawi się jako kraj nowoczesny, szybki, niemal futurystyczny, choć pełen „dziwactw”. Ale wystarczy cofnąć się w czasie, by pejzaż się zmienił: najpierw Edo, miasto z drewna i papieru, największa metropolia świata XIX wieku rozlana wokół zamku shoguna; dalej Kyoto — stolica tysiąca świątyń i ogrodów zen, przesiąknięta ceremonią i poezją. Shoguni rządzili zaś najpierw z Kamakury, później z Muromachi. Jeszcze dalej — to samo miejsce, ale już tysiąc lat wstecz — Heian-kyō, miasto elegancji, gdzie literatura rodziła się w pałacowych komnatach, a melancholia wygnania odbijała się echem w cieniu gór Hiei. Jeszcze głębiej cofamy się w czas: Nara, z jej Wielkim Buddą i pierwszą scentralizowaną władzą cesarską, i Asuka, kolebka buddyzmu, miejsc, gdzie Japonia uczyła się pisma, religii i prawa. Ale jeśli i to nie wystarczy, jeśli przebijemy się przez kolejne warstwy cywilizacji, za kamienne pagody, za pierwsze świątynie — docieramy do początku, gdzie mit i historia stapiają się w jedno. Tam czeka Awaji. Pierwszy krok bogów. Pierwsza linia mapy. Wyspa Awaji – kosmologiczny początek.
Według Kojiki (712) i Nihon Shoki (720) wszystko zaczęło się tutaj. W czasach, gdy ziemia była jeszcze bezkształtną mgłą nad bezkresem oceanu, bogowie Izanagi i Izanami, stojąc na Niebiańskim Moście Ame-no-ukihashi, zanurzyli Włócznię Niebiańskich Klejnotów w chaosie praoceanu. Krople wody spłynęły z ostrza i zastygły, tworząc Onogoro-shimę — utożsamianą dziś z Awaji. Mit staje się tu geografią: każdy fragment krajobrazu jest świadectwem prapoczątku, każda skała mogła być kroplą spadającą z włóczni bogów. A jednak pod tym mitem kryją się inne opowieści, równie pradawne. W północnym Tsukuda archeolodzy odkryli ślady osadnictwa sprzed ośmiu tysięcy lat — fragmenty ceramiki kultury Jōmon, w której spiralne wzory przypominają ruch fal Seto Naikai. W południowym Gossa Gotōnagaitō odnaleziono największy w Japonii kompleks produkcji żelaza z okresu Yayoi — dwanaście dawnych kuźni, setki grotów i mieczy, niemal echo bogów stwarzających kraj.
Dalej historia przyspiesza. Epoka Sengoku przynosi płonące zamki i oblężenie Shirasu przez armię Hideyoshiego. W czasach pokoju Edo rozbrzmiewa teatr Awaji Ningyō Jōruri — lalki większe, bardziej żywe niż gdziekolwiek indziej, a wonny dym produkowanych tu kadzideł od wieków wypełnia świątynie całej Japonii. W XX wieku wyspę nawiedza katastrofa wielkiego trzęsienia ziemi, ale rodzi się też wizja przyszłości: monumentalny most Akashi–Kaikyō, arcydzieło inżynierii, i Yumebutai Tadao Andō — ogrody i tarasy wyrastające z ruin dawnego kamieniołomu. Poznajmy dziś dzieje Awaji – wyspy, która pamięta prapoczątki i bogów, wojny arystokracji i samurajów, rozkwit kultury, sztuki i marzeń o przyszłości.
Widok
Stojąc na tarasie widokowym Awaji Yumebutai, patrzy się w stronę północną, gdzie wody Cieśniny Akashi lśnią w słońcu. Most Akashi-Kaikyō rozciąga się nad nimi z niewiarygodną lekkością, jakby przeczył prawom grawitacji. Stalowe przęsła, najdłuższe na świecie, spajają wyspę z Kobe, lecz mimo tej nowoczesnej potęgi krajobraz wciąż nosi w sobie coś pradawnego. Wystarczy odwrócić wzrok na południe: zieleń falujących wzgórz, drobne wioski ukryte między tarasowymi polami ryżowymi i migoczące oczka niezliczonych małych stawów, które od tysiącleci gromadzą wodę na tej spragnionej deszczu ziemi.
W dolinach pachnie cebulą — odmiana z Awaji jest jedną z najsłodszych w Japonii — i wodorostami suszonymi na przybrzeżnych skałach. Dalej, za linią lasów, otwiera się przestrzeń na południe, ku wirującym wodom Naruto. Tutaj ocean, wciskając się w wąską cieśninę, tworzy wiry o średnicy kilkunastu metrów. Od wieków uchodziły one za granicę między światami: miejscowi powiadali, że kto da się porwać prądowi, trafi prosto do Onokoro, pierwszej wyspy stworzonej przez bogów.
Po zachodniej stronie wyspy, od strony Morza Harima, wyrasta samotna skała Eshima. Oblewana przez fale, przypomina kamienny filar wyrwany z pradawnego mitu, a lokalna tradycja wskazuje ją jako jedno z miejsc, gdzie Izanagi i Izanami (Tragedia Izanami i furia Izanagiego w krainie rozkładu – w japońskich mitach stworzenia śmierć zawsze wygrywa)po raz pierwszy stanęli na ziemi. Niewiele dalej, w cieniu cyprysowych lasów, kryje się Izanagi Jingū — sanktuarium, które według podań stoi tam, gdzie boski stwórca spędził ostatnie dni. Panuje tam cisza, której nie sposób pomylić z żadną inną: ścieżki pachną żywicą, kadzidło unosi się leniwie, a powietrze zdaje się cięższe, jakby pełne pamięci o rzeczach starszych niż czas.
Awaji nie jest miejscem, które daje się łatwo opisać jednym słowem. Jest bramą między Honshū a Shikoku, ale także punktem styku mitu i teraźniejszości. Stalowe mosty i geometryczne ogrody stoją tu obok świętych skał, a każdy podmuch wiatru od morza zdaje się sieść echo opowieści sprzed tysiącleci. To wyspa, na której Japonia się zaczęła. I nadal możemy ją zobaczyć i dotknąć.
Awaji - „pierwsza wyspa” mitycznej Japonii
Źródła
Historia Japonii, tak jak została zapisana w najstarszych tekstach, zaczyna się od morza i słowa. Dwa dzieła – „Kojiki” (古事記, dosł. „Zapis dawnych spraw”, 712) i „Nihon Shoki” (日本書紀, dosł. „Kroniki Japonii”, 720) – stoją u fundamentów najstarszej mitologii narodowej Japonii. Powstały z inicjatywy dworu cesarskiego, na rozkaz cesarzowych Genmei i Genshō, w epoce, gdy młode państwo Yamato kształtowało własną tożsamość wobec potężnych wpływów kontynentalnych – chińskich, koreańskich lub inaczej - buddyjskich. Spisane przez arystokratów, takich jak Ō no Yasumaro i książę Toneri, łączą mit, genealogię, historię i polityczną propagandę.
„Kojiki” jest dziełem bardziej poetyckim, pełnym archaicznych pieśni-recytacji (歌謡, kayō), w którym rytm i obrazowość stają się narzędziem pamięci. „Nihon Shoki” z kolei jest bardziej kronikarskie, czasem nawet pedantycznie: przedstawia różne wersje wydarzeń równolegle, unikając wybrania „kanonicznego” mitu. I choć oba teksty różnią się w szczegółach, ich cel jest wspólny: umieścić władzę cesarza w boskiej genealogii, uczynić z Japonii kraj, którego początek jest nie tylko geograficzny, lecz także kosmiczny.
Praca z tymi źródłami jest ryzykowna. Nie są to zapisy „historyczne” w nowoczesnym sensie. To raczej sakralna geografia poprzetykana bieżącymi wówczas interesami politycznymi: każdy toponim, każda skała, każdy wir morski staje się punktem, w którym boskość zstępuje na ziemię. Awaji w tej narracji nie jest tylko wyspą – jest progiem, miejscem, w którym świat wyłania się z chaosu, a zarazem symboliczną bramą między światem bogów a Japonią ludzi.
Narodziny Archipelagu Japońskiego
W początkach panował bezruch. Według Kojiki, zanim pojawiła się ziemia, istniał jedynie chaos przypominający mgłę unoszącą się nad morzem. Z owej mgły wyłonili się pierwsi bogowie, kami, a wśród nich dwoje ostatnich i najważniejszych: Izanagi („Ten, który zaprasza”) i Izanami („Ta, która zaprasza”).
Stojąc na Niebiańskim Moście (Ame no ukihashi), wbili w bezkształtną masę oceanu włócznię o nazwie Ame-no-nuboko – „Niebiańska Włócznia Klejnotów”. Kiedy unieśli ją z powrotem, krople soli spływające z jej ostrza zakrzepły i stworzyły pierwszą wyspę. Była nią Awaji, określana też mianem Onogoroshima (自凝島, „Wyspa Samoistnego Zgęstnienia”).
Awaji staje się tu miejscem narodzin Japonii – dosłownie i symbolicznie. Dopiero później rodzą się kolejne wyspy, tworząc razem tak zwane „Osiem Wielkich Wysp” (Ōyashima): Honshū, Shikoku, Kyūshū, Tsushima, Iki, Oki, Sado i Awaji. W tej narracji geografia jest więc genealogią: ziemia jest dzieckiem bogów, a bogowie są przodkami cesarzy.
Warto zwrócić uwagę na znaczenie samej nazwy Awaji. Prawdopodobnie pochodzi od słów awa (粟, „proso” lub „piana”) i ji (路, „droga”), co pozwala czytać ją jako „drogę piany”, „przejście między falami” – opisującą wyspę jako bramę między morzami, ale też jako punkt przejścia między światem chaosu a światem formy.
Onogoroshima
Mit wskazuje Awaji, lecz miejsce narodzin Japonii nigdy nie zostało jednoznacznie określone. Istnieją trzy główne lokalne tradycje, z których każda rości sobie prawo do bycia „prawdziwym” Onogoro.
Pierwsza to Onokoro Island Shrine (自凝島神社) w Minamiawaji, sanktuarium położone na wzgórzu, z którego rozpościera się widok na turkusowe wody Seto Naikai. Monumentalna, lakierowana na cynobrowo brama torii wznosi się na 21,7 metra i bywa zaliczana do „Trzech Wielkich Torii Japonii”. To tu według legendy Izanagi i Izanami zeszli na ziemię, po czym odprawili rytuał małżeństwa, obchodząc wspólnie słup stojący w centrum wyspy.
Druga kandydatura to Eshima, maleńka wysepka na północy Awaji, której poszarpane skały przypominają wyrwane z mitu kamienne filary. Jej kształt i położenie uczyniły ją miejscem, które od stuleci uznaje się za jedno z najstarszych punktów kultu sakralnego w Japonii. Poezja waka z okresu Heian i późniejsze utwory literackie często opisywały Eshimę jako bramę między światem ludzi a światem boskim.
Trzecia możliwość to Nushima na południu Awaji. Wyspa w kształcie magatama – pradawnego paciorka-symbolu – uchodzi za najbardziej prawdopodobną lokalizację Onogoro. W jej południowo-wschodniej części znajduje się grupa skał Kamitategami-iwa, których naturalne formacje przypominają serce. Według lokalnej tradycji właśnie tu Izanagi miał uklęknąć, by oświadczyć się Izanami. Dziś miejsce to bywa odwiedzane przez zakochanych, którzy wierzą, że dotykając skały, uczestniczą w najstarszej opowieści o miłości w Japonii.
Brak jednego „prawdziwego” Onogoro mówi wiele o sposobie, w jaki Japończycy rozumieją przestrzeń sakralną. W odróżnieniu od tradycji zachodniej, tu świętość jest rozproszona: mit nie zamyka się w jednej lokalizacji, lecz żyje w wielu miejscach jednocześnie, jak echo powtarzane przez morze.
Mit o Awaji
Mit narodzin Awaji nie jest jedynie opowieścią o tworzeniu lądu. To także opowieść o granicy: między czystością a skazą, życiem a śmiercią. W Kojiki szczególną rolę odgrywa motyw tabu. Gdy Izanagi i Izanami po raz pierwszy obchodzą słup na wyspie, bogini odzywa się jako pierwsza – a to, jak mówią teksty, sprowadza na nich klątwę. Ich pierwsze dziecko rodzi się zdeformowane i zostaje odrzucone. Dopiero gdy ponawiają rytuał w milczeniu, pozwalając bogowi przemówić przed boginią, ziemia rodzi zdrowe wyspy (widać, jak w przesłaniu tego mitu przebijają patriarchalne zasady klasycznej Japonii).
Kiedy Izanami ginie, rodząc boga ognia Kagutsuchi, Izanagi schodzi do krainy śmierci, by ją odzyskać. Wraca stamtąd skalany skazą śmierci i przeprowadza rytuał oczyszczenia, misogi, w strumieniu Tachibana. To wtedy, według mitu, z jego ciała rodzą się nowe bóstwa: z lewego oka Amaterasu – bogini słońca i pramatka cesarskiej dynastii, z prawego oka Tsukuyomi, bóg księżyca, a z nosa Susanoo, bóg burz. Awaji staje się więc nie tylko miejscem, gdzie rodzi się ziemia, lecz także punktem wyjścia dla całej boskiej genealogii Japonii.
Dla badaczy religii Awaji jest klasycznym przykładem liminalnej przestrzeni: progu między światem formy i bezkształtu, życiem i śmiercią, niebem i ziemią. Tutaj woda jest jednocześnie chaosem i oczyszczeniem, skała – początkiem i filarem kosmosu, a każda nazwa geograficzna jest kodem zapisującym pamięć o początkach.
Izanagi Jingū – kult założycielski
W północnej części wyspy, otoczona wiekowymi cyprysami, leży Izanagi Jingū – sanktuarium, które według tradycji stoi dokładnie w miejscu, gdzie bóg Izanagi spędził ostatnie dni. Choć trudno potwierdzić historyczną starożytność świątyni, kult sięga wczesnego okresu Heian i pełnił rolę ichinomiya, czyli głównego sanktuarium dawnej prowincji Awaji.
Dzisiejsza architektura Izanagi Jingū jest skromna, ale aura miejsca jest niezwykła. Na dziedzińcu rosną dwa splecione drzewa – cyprys i kamfora – znane jako Meoto-ōkusu (夫婦大楠), „święte drzewo małżonków”. Miejscowi wierzą, że kryje się w nich duch dwojga bogów, a dotknięcie kory przynosi szczęście w miłości i płodności. Wnętrze sanktuarium kryje relikwiarz, w którym spoczywać mają symboliczne szczątki Izanagiego, choć, jak w wielu podobnych miejscach, bardziej niż fakt liczy się tutaj pamięć mitu.
Izanagi Jingū jest też jednym z niewielu miejsc w Japonii, gdzie do dziś odprawia się rytuały związane z początkiem świata. Wiosną odbywa się tu festiwal Onokorojinja Reitaisai, podczas którego mieszkańcy Awaji symbolicznie odtwarzają akt stworzenia, obchodząc wokół słupa wbitego w ziemię. To teatr, religia i pamięć splecione w jedno – żywe potwierdzenie, że dla mieszkańców wyspy mit wciąż jest, bardziej lub mniej, teraźniejszością.
Archeologia: okres Jōmon do Kofun
Awaji bywa nazywane „pierwszą wyspą”, miejscem, gdzie – według Kojiki i Nihon Shoki – bogowie po raz pierwszy dotknęli ziemi. Jednak zanim powstały mity, zanim zapisano słowa o Izanami i Izanagim, była tu ludzka obecność, realna, namacalna, utrwalona w warstwach gleby. Archeologia Awaji jest jak powolne odkrywanie cichej pamięci wyspy – tej samej, którą wyobraźnia ubrała w boskie opowieści. I właśnie tu, między morzem a lasami, archeolodzy szukają śladów najstarszych mieszkańców Japonii, rekonstruując ich codzienność, rytuały i sieci wymiany.
Jōmon (14 000 – 300 p.n.e.)
Na północy wyspy, w okolicach dzisiejszego Higashiura, znaleziono ślady osadnictwa sprzed kilku tysięcy lat. Najważniejsze stanowisko to Tsukuda (佃遺跡), uznawane przez badaczy – m.in. przez archeologa Yamaguchi Kōichirō z Uniwersytetu w Osace – za jedno z największych późno-jōmońskich kompleksów w zachodniej Japonii. Odkryto tu pozostałości długotrwałej osady: zagłębione w ziemi paleniska, kamienne narzędzia i ceramikę ozdobioną charakterystycznym, spiralnym ornamentem odciskanym sznurkiem, od którego cała kultura Jōmon (縄文 – dosł. „kultura sznura”) wzięła swoją nazwę.
Z analiz datowania radiowęglowego wynika, że teren Tsukuda był zamieszkany w okresie około 3000–1000 p.n.e. Szczególnie fascynujące są fragmenty dużych naczyń magazynowych z resztkami rybich ości – to jeden z najstarszych materialnych dowodów intensywnego rybołówstwa na Morzu Wewnętrznym Seto. Znaleziono tu także paciorki wykonane z muszli, pochodzące z wybrzeży Shikoku, co sugeruje, że już w epoce Jōmon Awaji uczestniczyło w wymianie międzyregionalnej.
Część znalezisk można dziś oglądać w Hyōgo Prefectural Museum of Archaeology w Harimie, gdzie osobna ekspozycja poświęcona jest właśnie Awaji i jego roli w najstarszych sieciach osadniczych regionu. Archeolodzy podkreślają, że wyspa była czymś więcej niż peryferium: pełniła funkcję „morskiego mostu” między zachodnią Japonią a wschodnim Shikoku, co miało ogromne znaczenie dla rozprzestrzeniania się technologii i kultury.
Yayoi (300 p.n.e. – 300 n.e.)
Z początkiem epoki Yayoi (弥生) świat wokół Awaji zaczął gwałtownie się zmieniać. Do Japonii dotarły nowe technologie – uprawa ryżu na mokradłach, wytop metalu, nowe formy ceramiki – a wraz z nimi narodziły się pierwsze złożone wspólnoty polityczne (więcej o tym okresie piszemy tu: Spacer po pradawnym japońskim grodzie Yoshinogari – jak wyglądało życie w Japonii okresu Yayoi? oraz tu: Pierwszym udokumentowanym władcą na Wyspach Japońskich była kobieta – historia królowej-szamanki Himiko). Jednym z najbardziej spektakularnych dowodów tej transformacji jest stanowisko Gossa Gotanda (五斗長垣内遺跡) w centralnej części wyspy.
Odkryto je w 2009 roku, a badania prowadzone przez Hyōgo Prefectural Board of Education ujawniły coś niezwykłego: największy w całym archipelagu japońskim kompleks produkcji żelaza z okresu Yayoi. Na obszarze kilkuset metrów kwadratowych odnaleziono 23 półziemianki, z czego aż 12 służyło jako kuźnie, wyposażone w kamienne paleniska i prymitywne systemy wentylacji. Wydobyto setki fragmentów pieców, żużlu, żelaznych narzędzi, grotów włóczni, sierpów i ozdób.
Znaleziska te całkowicie zmieniły obraz roli Awaji w epoce Yayoi. Wcześniej uważano, że produkcja żelaza koncentrowała się na północnej Kyūshū i w zachodniej części Honshu, ale Awaji okazało się kluczowym węzłem w sieci wytopu i dystrybucji metalu w basenie Morza Wewnętrznego. Archeolog Sakai Toshihiko, który kierował wykopaliskami, podkreśla, że dzięki Gossa „Awaji stało się jednym z najważniejszych centrów technologicznych w protohistorycznej Japonii”.
W 2012 roku stanowisko uzyskało status zabytku narodowego (国宝, kokuhō), a w 2025 planowane jest dalsze poszerzenie obszaru ochrony. Co istotne, analiza izotopowa rud żelaza wskazuje na ich pochodzenie z różnych części archipelagu, co dowodzi istnienia szerokiej sieci wymiany między regionami Kyūshū, Shikoku i Kansai. Można przypuszczać, że lokalni władcy Awaji – jeszcze zanim powstały pierwsze państwa Yamato – mieli strategiczną pozycję w kontrolowaniu przepływu metalu i technologii.
Kofun (ok. 300 – 600 n.e.)
Epoka Kofun (古墳), nazwana od charakterystycznych kurhanów grobowych w kształcie zamka na klucz, przyniosła dalszą konsolidację polityczną Japonii. Awaji, położone w sercu szlaków żeglugi między Nara, Osaką i Shikoku, stało się ważnym ogniwem w rosnącym kręgu władzy rodu Yamato.
W okolicach sanktuarium Kifune Jinja (貴船神社遺跡) archeolodzy odkryli ślady intensywnej produkcji soli morskiej z tego okresu: pozostałości pieców, fragmenty ceramicznych naczyń do odparowywania solanki i skorupy dużych amfor magazynowych. Produkcja soli była kluczowa dla rozwoju wczesnych struktur państwowych, bo umożliwiała przechowywanie i transport żywności w większej skali, a Awaji – otoczone morzem – było idealnym miejscem dla tej działalności.
Na samej wyspie zachowały się również liczne kurhany. Choć większość jest dziś niewielka, archeolodzy przypuszczają, że w V wieku część wybrzeża Awaji stanowiła zaplecze elit Yamato. Symbolem tego związku jest także mauzoleum cesarza Junnina (淳仁天皇陵), który panował w latach 758–764 n.e. Po buncie Fujiwary no Nakamaro cesarz został zesłany właśnie na Awaji, gdzie zmarł w 765 roku. Dziś jego grobowiec – uznany przez Agencję Cesarską (Kunai-chō) za oficjalny misasagi (御陵 – mauzoleum cesarskie) – przypomina, że Awaji w VIII wieku nie było już tylko peryferyjną wyspą, lecz miejscem związanym z samym centrum władzy w Japonii.
Awaji w czasach państwa klasycznego (Nara / Heian)
W czasach, gdy Japonia przechodziła głęboką transformację w kierunku scentralizowanego państwa opartego na chińskim modelu ritsuryō (律令), wyspa Awaji przestała być jedynie miejscem mitycznych początków. Stała się częścią nowo kształtowanego porządku politycznego, ale zarazem zachowała aurę sacrum – przestrzeni liminalnej, oddzielającej „centrum” od „peryferii”. To właśnie w tej dwoistości, łączącej administrację, religię, literaturę i wygnania, Awaji funkcjonowała przez stulecia, zyskując status wyspy wyjątkowej.
Administracja ritsuryō
W 701 roku, wraz z wejściem w życie Kodeksu Taihō (大宝律令), Japonia przyjęła model zarządzania inspirowany chińską dynastią Tang. Cały kraj podzielono na prowincje (kuni 国), dystrykty (gun 郡) i wsie (sato 里). Awaji stało się wówczas 淡路国 (Awaji no kuni) – „krajem łagodnych wód” – i weszło w skład większej jednostki administracyjnej Kinai (畿内), obejmującej ziemie najbliższe cesarskiemu dworowi w Narze.
Stolicą prowincji była siedziba urzędu zwana 国府 (kokufu), zlokalizowana w dzisiejszym Mihara (三原). To tutaj znajdował się kokuga (国衙) – kompleks urzędów prowincjonalnych, w których namiestnik (kokushi 国司) sprawował władzę, kontrolował pobór podatków i nadzorował sieci dróg oraz przeprawy promowe. Obok kokugi mieścił się gunge (郡家), czyli urząd dystryktowy, który łączył funkcje administracyjne i logistyczne. Archeolodzy z Uniwersytetu w Kyoto odkryli na terenie Mihary pozostałości fundamentów dużych, prostokątnych budynków o układzie nawiązującym do architektury kontynentalnej – z centralnym dziedzińcem i symetrycznym rozplanowaniem, charakterystycznym dla epoki Nara.
Zgodnie z polityką cesarza Shōmu (724–749), w VIII wieku w każdej prowincji Japonii wzniesiono kompleksy świątynne znane jako 国分寺 (kokubun-ji). Świątynia wzniesiona na Awaji pełniła funkcję duchowego centrum prowincji, mającego chronić ją przed klęskami i epidemami. Była to również manifestacja władzy centralnej, symbolicznie łącząca cesarski porządek z wyspą, która wciąż nosiła echo mitycznych początków.
Jednak najważniejszym sanktuarium pozostawało Izanagi Jingū – uznawane za ichinomiya, czyli najważniejszą świątynię prowincji. Według legendy to właśnie tutaj miał spędzić ostatnie lata swojego życia bóg Izanagi po zejściu do Yomi, krainy zmarłych. Izanagi Jingū już w epoce Nara i Heian funkcjonowało jako ośrodek pielgrzymkowy, a jego kult był bezpośrednio powiązany z genealogią cesarską – dla dworu w Narze (historii tego miasta poświęciliśmy ten artykuł: Miasto Nara – geometrycznie i duchowo zaprojektowana metropolia antycznej Japonii długo przed samurajami) i później w Heian stanowiło to potwierdzenie boskiego rodowodu panującej dynastii.
Awaji, choć niewielkie, odgrywało więc w strukturze państwa ritsuryō rolę nieproporcjonalnie dużą do swojej powierzchni. Było jednocześnie krajem peryferyjnym i miejscem świętym, przestrzenią, gdzie administracja, religia i mit przenikały się w sposób niemal namacalny.
Jak pisano o Awaji w Heian?
W epoce Heian (794–1185) Awaji, oddalone od cesarskiej stolicy w Kyoto, stało się jednym z ulubionych miejsc literatury. Pojawia się w poezji dworskiej, w zbiorach takich jak Hyakunin Isshu (百人一首), i w monumentalnych narracjach, przede wszystkim w Genji monogatari (源氏物語) autorstwa Murasaki Shikibu (o niej więcej tu: Autorka pierwszej powieści na świecie: poznajcie silną i upartą Murasaki Shikibu (Heian, 973 r.)).
W Hyakunin Isshu – klasycznym antologii stu wierszy, zestawionej przez Fujiwarę no Teikę w XIII wieku – wiersz numer 78, autorstwa Minamoto no Kanemasy (源兼昌), przywołuje wyspę Awaji w tonie pełnym melancholii:
淡路島 / かよふ千鳥の / 鳴く声に / 幾夜寝覚めぬ / 須磨の関守
Awajishima kayo-fuchidori no naku koe ni / ikuyo nezamenu Suma no sekimori
„Na wyspę Awaji
pleszki lecą i wracają —
a ja, strażnik z Suma,
budzę się niespokojny
wciąż słysząc ich głosy nocą.”
Wiersz ten jest niezwykle subtelny, a jednocześnie pełen tęsknoty. Strażnik z Suma, oddzielony od cesarskiego świata, słyszy głosy ptaków nad Awaji – dźwięki natury stają się echem jego wygnania, symbolizując izolację i samotność. Poezja Heian jest pełna takich powiązań między topografią a stanem ducha, a Awaji – leżące na granicy Seto Naikai i otwartego morza – było szczególnie podatne na projekcję melancholii.
Motyw ten rozwija Murasaki Shikibu w swoim arcydziele Genji monogatari. W księdze zatytułowanej „Suma” książę Genji, wygnany z Kyoto, znajduje się na wybrzeżu naprzeciw Awaji. Patrzy na skały wyspy, słucha fal i staje się bohaterem jednej z najbardziej znanych scen kontemplacji przemijania w literaturze japońskiej. Widok Awaji staje się tutaj krajobrazem emocji, przestrzenią, w której natura, odległość i wygnanie stapiają się w jedną refleksję o nietrwałości życia.
Wyspa pogranicza w czasach wojen (Kamakura – Sengoku)
W średniowieczu Awaji znajdowało się na styku światów – wyspa leżała zaledwie krok od centralnych szlaków polityki Japonii, ale przez wieki była raczej peryferyjnym cieniem potężnych centrów. Z jednej strony bliskość stolicy i kluczowych portów Morza Wewnętrznego sprawiała, że była niezwykle cenna strategicznie (o piratach na tych morzach piszemy tu: Japońscy piraci kaizoku rodu Murakami: wykształceni samuraje, bandyci, przedsiębiorcy, poeci – kim byli? I tu: Ostatni przywódca japońskich piratów epoki samurajów – Murakami Takeyoshi I tu: Jak Japonia stała się krajem samurajów? – bunt króla piratów Fujiwara no Sumitomo u schyłku Heian); z drugiej – bycie „wyspą graniczną” oznaczało, że jej los zależał od rozgrywek możnych rodów, którzy traktowali ją niczym pionek na planszy.
Po ustanowieniu shogunatu Kamakura w 1185 roku wyspa została włączona w system administracji wojskowej (o pierwszych shogunach przeczytasz tu: Co naprawdę znaczy „Shōgun”? Jedno słowo, które wykuło Japonię samurajów w stali i krwi). Dokumenty z epoki wymieniają urzędników zwanych jitō (地頭) – namiestników ziemskich wyznaczanych przez Kamakurę, którzy sprawowali kontrolę nad podatkami i rekrutacją chłopów na potrzeby zbrojne. Choć w tamtych czasach Awaji była stosunkowo spokojna, materialne ślady tej epoki wciąż można odnaleźć: fragmenty średniowiecznych pagód, inskrypcje na starych dzwonach świątynnych oraz relikty grodzisk. To właśnie od Kamakury rozpoczęła się długotrwała militarna integracja wyspy ze światem japońskiej polityki.
W epoce Muromachi wyspa stała się jeszcze cenniejsza. W połowie XV wieku zarząd nad regionem przejął wpływowy ród Hosokawa – jedna z najpotężniejszych rodzin shugo, czyli gubernatorów prowincji wyznaczanych przez shogunat Ashikaga. Hosokawa wykorzystywali Awaji jako część szerszej strategii kontroli nad zachodnią Japonią: była to naturalna brama do prowincji Awa i Sanuki, a zarazem strażnik wejścia do Morza Wewnętrznego. To właśnie za ich rządów powstała Yagiyakata (八木屋形), ufortyfikowana rezydencja w centrum wyspy, uważana dziś za najstarszą „stolicę” Awaji. Ruiny tego kompleksu zachowały się do dziś, a wykopaliska prowadzone przez archeologów z Uniwersytetu w Kobe odsłoniły fragmenty kamiennych fundamentów, ceramikę i żelazne groty strzał, sugerując, że pełniła ona nie tylko funkcję administracyjną, lecz także obronną.
W drugiej połowie XV wieku wschodnia Japonia pogrążyła się w chaosie, a na zachodzie rosły nowe potęgi. Jedną z nich byli Miyoshi – ród, który początkowo służył Hosokawom jako wasale. Ambicje Miyoshich rosły wraz z ich bogactwem czerpanym z handlu przez Morze Wewnętrzne i kontrolą nad szlakami między Awa, Sanuki i Awaji. W połowie XVI wieku, w okresie pełnego rozbicia państwa, Miyoshi stali się hegemonami w regionie. Przez chwilę wydawało się, że Awaji stanie się integralną częścią ich miniaturowego „morskiego księstwa” – wyspy, porty i zamki wyznaczały nową mapę władzy.
Wszystko jednak zmieniło się w 1581 roku, gdy na scenę wkroczył Toyotomi Hideyoshi. W ramach swej wielkiej kampanii podporządkowania zachodniej Japonii, Hideyoshi wysłał na Awaji armię liczącą ponad 20 tysięcy ludzi. Celem był zamek Shirasu, bastion obronny Miyoshich na północnym wybrzeżu. Kroniki wspominają o gwałtownym oblężeniu – drewniane palisady zamku płonęły, a okoliczne wioski zostały spustoszone. Po klęsce Miyoshich wyspa przeszła pod bezpośredni zarząd Hideyoshiego, który osadził tu swoich namiestników i wytyczył nowe ośrodki obrony. W tym okresie powstały lub rozbudowano kluczowe zamki wyspy: Iwaya-jō, strzegący północnych cieśnin; Yura-jō, kontrolujący wschodnie wybrzeże; oraz Sumoto-jō, który w kolejnych stuleciach miał stać się symbolem władzy na Awaji.
Awaji w epoce Kamakury i Sengoku była niczym korytarz między światem centralnej Japonii a morskimi prowincjami zachodu – miejscem, gdzie decyzje podejmowane w Kyoto, Kamakurze i Osace zderzały się z realiami lokalnej geografii i ambicji rodów. Ślady tamtych burzliwych czasów wciąż są widoczne w krajobrazie: ruiny grodzisk, pagody ze śladami pożarów, a nawet fragmenty średniowiecznych dzwonów przechowywane w lokalnych świątyniach przypominają, że historia tej „wyspy pogranicza” była daleka od spokojnej.
Wczesna nowożytność (Edo)
Wraz z upadkiem Toyotomich i zwycięstwem Tokugawów w bitwie pod Sekigaharą (1600), wyspa Awaji, jak i cała reszta Japonii, wkroczyła w okres długotrwałej stabilizacji. Ziemie te znalazły się pod władzą rodu Hachisuka, daimyō z Tokushimy, którzy od 1615 roku objęli jurysdykcję zarówno nad prowincją Awa na Shikoku, jak i nad całą wyspą Awaji. Był to wyraźny gest Tokugawów: powierzenie strategicznego, przybrzeżnego terytorium rodzinie lojalnej wobec Edo.
Bezpośrednią administrację na Awaji powierzono rodzinie Inada – zarządcom, którzy w imieniu Hachisuków sprawowali kontrolę nad wyspą przez ponad dwa i pół stulecia. To za ich rządów rozbudowano imponujący zamek Sumoto, który miał stać się centrum militarnej i administracyjnej obecności Hachisuków na wyspie. Na zboczu góry Mikuma powstała twierdza otoczona potężnymi kamiennymi murami, z których roztaczał się widok na całe Morze Wewnętrzne Seto – idealny punkt obserwacyjny do kontrolowania szlaków handlowych. Jednak zaledwie kilka dekad później, w 1615 roku, wydano edykt ikkoku ichijō rei (一国一城令, więcej o prawach bakufu Tokugawów tu: Co zrobić ze społeczeństwem samurajów znających tylko wojnę i śmierć w czasach pokoju? - sprytne pomysły shogunów Tokugawa) – „jeden zamek na domenę” – zmuszając Inadów do rozbiórki większości fortyfikacji. Sumoto-jō został częściowo zdemontowany, a jego potężne kamienne fundamenty przetrwały jako niemal archeologiczny relikt systemu władzy Tokugawów.
W czasach pokoju Edo największym skarbem Awaji nie były jednak zamki, lecz sztuka. To właśnie tutaj narodziła się jedna z najbardziej niezwykłych form teatru lalek w Japonii – Awaji Ningyō Jōruri. W przeciwieństwie do bunraku z Osaki, scena Awaji rozwijała się na własnych zasadach. Lalki były tu większe, wyższe nawet o pół głowy od ich „kuzynów” z Osaki, a sposób ich animacji wymagał większej siły i precyzji. Tradycja sięga końca XVI wieku, kiedy wędrowne trupy lalkarzy zaczęły odwiedzać lokalne chramy i festiwale, odgrywając sceny o bogach, bohaterach i wielkich miłościach.
Z czasem Awaji stało się prawdziwym centrum teatru lalek, a jego scena zdobyła uznanie w całej Japonii. Współczesny Awaji Ningyōza – kontynuator tej tradycji – został uznany za ważne niematerialne dobro kultury, a sam teatr lalek, w swojej odmianie Osaka-Awaji, trafił w 2003 roku na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Dziś, oglądając spektakle w Awaji Ningyōza, można niemal przenieść się do epoki Edo – stroje, narracje, ruchy lalek i rytmiczne akompaniamenty shamisenów zachowały autentyczny charakter sprzed czterystu lat.
Choć Awaji nigdy nie było dużym ośrodkiem handlowym, jego gospodarka w epoce Edo rozwijała się stabilnie, w oparciu o morze, pola ryżowe i rzemiosła. Wyspa słynęła z rybołówstwa – szczególnie połowów tai (dorada), hamo (mątwa morska) i tako (ośmiornica), które do dziś uchodzą za lokalne przysmaki. Rolnictwo skupiało się na ryżu, jednak z powodu braku dużych rzek rolnicy musieli budować setki niewielkich zapór i stawów retencyjnych. To właśnie one nadały krajobrazowi wyspy charakterystyczny, mozaikowy rytm, łącząc tafle wodne, pola i lasy.
Od XVII wieku zaczął też rozwijać się przemysł kadzidlany, który z czasem stał się jednym z symboli Awaji. Choć sama tradycja palenia wonnych żywic sięga w Japonii okresu Asuka, kiedy to według Nihon Shoki w roku 595 wyłowiono na plażach Awaji pierwszy kawałek aloesowca (jinkō 沈香) – mirry, którą podarowano na dwór cesarski – dopiero w XIX wieku wyspa rozwinęła przemysł produkcji kadzideł na skalę przemysłową. Rodziny rzemieślników, korzystając z wieków doświadczenia, stworzyły wyjątkowe receptury, łącząc importowane żywice z lokalnymi technikami. Do dziś Awaji odpowiada za około 70% krajowej produkcji kadzideł – ich zapach, unoszący się nad warsztatami w miejscowościach takich jak Eiura czy Gunge, stał się niemal niewidzialnym podpisem wyspy.
Okres Edo był więc dla Awaji czasem pozornego wyciszenia. Pod zwierzchnictwem Hachisuków i Inadów wyspa nie była miejscem wielkich bitew ani politycznych przewrotów, ale stała się przestrzenią kulturalnej sublimacji: teatr lalek osiągnął tu mistrzostwo, kadzidła pachniały w pałacach i świątyniach całej Japonii, a lokalne ryby i ryż wędrowały na stoły w Edo i Osace. W cieniu zamków i pól ryżowych rodziła się kultura Awaji – kultura o delikatnych aromatach, pełna opowieści i rytuałów, które wciąż żyją na tej „pierwszej wyspie” Japonii.
Nowoczesność i burzliwe stulecia: (Meiji Taishō, Shōwa)
Wyspa Awaji, choć przez stulecia była przestrzenią mitów, sztuki i handlu, wkroczyła w epokę nowoczesności w sposób gwałtowny. Przełom XIX i XX wieku oznaczał nie tylko koniec feudalnego porządku, ale też początek zupełnie nowego krajobrazu politycznego, społecznego i gospodarczego. Restauracja Meiji, rozwój przemysłu, narodziny kolei, a wreszcie katastrofa wielkiego trzęsienia ziemi – wszystko to odcisnęło na wyspie piętno, które widać do dziś.
Meiji - Incydent Inada (1870)
Rok 1868 przyniósł kres rządów Tokugawów i narodziny nowego państwa –Meiji. W całej Japonii następowało gwałtowne przekształcanie struktur władzy, a lojalności rodowe i dawne układy feudalne zderzały się z centralizacyjną polityką nowego rządu. Dla Awaji punktem kulminacyjnym tego chaosu był dramatyczny Incydent Inada (Inada jiken 稲田事件) z 1870 roku.
Ród Inada, który od XVII wieku zarządzał wyspą w imieniu daimyō z Hachisuka w Tokushimie, odmówił podporządkowania się nowemu porządkowi. W obliczu planowanej integracji domen z administracją cesarską domagali się, by Awaji pozostało w ich rękach – chcieli zachować częściową autonomię i dawne przywileje. Kiedy spór między Inadami a Hachisukami zaostrzył się, doszło do zbrojnych starć między zwolennikami obu rodów na wyspie.
Nowe władze w Tokyo nie mogły tolerować buntu, który groził precedensem dla innych regionów. Wysłano oddziały cesarskie, które szybko stłumiły zamieszki. W wyniku procesu kilku przywódców rebelii skazano na przymusowe seppuku – były to ostatnie udokumentowane przypadki rytualnego samobójstwa nakazanego przez państwo w historii Japonii. To wydarzenie stało się symbolicznym końcem epoki feudalnej na Awaji. Awaji stało się integralną częścią nowoczesnego państwa narodowego, a nie prywatnym lennem dawnego rodu.
Industrializacja i katastrofa – XX wiek
Przełom epok zmienił wyspę na wiele sposobów. Wraz z rozwojem Japonii jako państwa narodowego i imperialnego, Awaji musiało odnaleźć swoje miejsce w nowym, dynamicznym świecie. Początek XX wieku przyniósł wyspie nie tylko industrializację, ale też kolejne wyzwania – od gwałtownego rozwoju infrastruktury po dramat wielkiego trzęsienia ziemi.
W 1922 roku otwarto kolej wyspową Awaji (Awaji Tetsudō 淡路鉄道), która połączyła północ i południe wyspy na trasie między Sumoto a Iwayą. Był to przełomowy moment: dzięki kolejowym liniom transport ryżu, kadzideł, tekstyliów i ryb stał się szybszy i bardziej opłacalny. Wzdłuż wybrzeży rozwijały się porty handlowe, które obsługiwały ruch między Osaką, Kobe, Tokushimą i Takamatsu.
Powstawały także małe zakłady przemysłowe – przede wszystkim w sektorze tekstylnym. Rodzinne warsztaty tkały bawełniane tkaniny i produkowały sieci rybackie, a w niektórych miejscach prowadzono rekultywację terenów pod nowe pola ryżowe. Mimo to gospodarka Awaji pozostała bardziej rzemieślnicza i tradycyjna niż w wielkich ośrodkach przemysłowych Kansai. Kolej, która tak silnie zmieniła oblicze wyspy, została zamknięta w 1966 roku z powodu rozwoju transportu samochodowego, ale jej dawna linia wciąż żyje w pamięci starszych mieszkańców jako symbol „nowoczesności, która nadeszła zbyt późno”.
17 stycznia 1995 roku o godzinie 5:46 rano potężne trzęsienie ziemi o magnitudzie 7,3 nawiedziło region Kansai. Epicentrum znajdowało się tuż pod północną częścią Awaji, na uskoku Nojima. Wstrząsy trwały zaledwie 20 sekund, ale ich skutki były katastrofalne: w miastach Kobe, Nishinomiya i Sumoto zawaliły się tysiące budynków, a życie straciło ponad 6 400 osób.
Pęknięcia powierzchni ziemi na linii uskoku do dziś są widoczne. Aby zachować pamięć o tej tragedii, utworzono Hokudan Earthquake Memorial Park (北淡震災記念公園), gdzie fragment uskoku Nojima został zabezpieczony, ale pozostawiony w oryginalnym stanie. Odwiedzający mogą zobaczyć przesunięcie terenu o ponad 1,5 metra – niemal podręcznikowy przykład działania sił tektonicznych. Park pełni także funkcję centrum edukacji sejsmicznej, gdzie mieszkańcy i turyści uczą się, jak przygotować się na przyszłe katastrofy.
Wydarzenie z 1995 roku stało się punktem zwrotnym nie tylko dla Awaji, ale i dla całej Japonii: doprowadziło do gruntownej rewizji polityki bezpieczeństwa, wzmocnienia budynków, a także zacieśnienia więzi społecznych na wyspie. Dziś „Hanshin/Awaji Daishinsai” jest symbolem zarówno tragedii, jak i odbudowy, przypominając, że życie na styku płyt tektonicznych zawsze będzie kruchym kompromisem między człowiekiem a naturą.
Awaji w XXI wieku
Na przełomie XX i XXI wieku Awaji przestała być wyspą w tradycyjnym sensie. W 1998 roku otwarto most Akashi–Kaikyō, największą i najbardziej spektakularną konstrukcję w dziejach wyspy. Łączy ona Awaji z Kobe na Honshu, rozpinając się nad wodami cieśniny Akashi. Ma 3 911 metrów długości całkowitej, a jego środkowe przęsło rozciąga się na rekordowe 1 991 metrów — przez kilkanaście lat był to absolutny rekord świata w tej kategorii. Do dziś ustępuje jedynie tureckiemu mostowi 1915 Çanakkale. Projekt, przygotowywany przez dekady, był jednocześnie wyzwaniem inżynieryjnym i symbolicznym gestem: połączeniem dwóch przestrzeni, które przez tysiąclecia oddzielało morze.
Z mostem wiąże się także anegdota, która do dziś budzi uśmiech. 17 stycznia 1995 roku wielkie trzęsienie ziemi Hanshin–Awaji rozdarło ziemię na uskoku Nojima, przesuwając wyspę o kilkadziesiąt centymetrów. Kiedy budowniczowie przystąpili do montażu głównych elementów konstrukcji, okazało się, że projektowana długość mostu „wydłużyła się” o pełny metr. Inżynierowie musieli wprowadzić poprawki, a sam fakt stał się symbolem paradoksalnej jedności między siłą natury a technologią: ziemia zmienia się szybciej, niż człowiek zdąży ją opisać na planach.
Nowa dostępność wyspy zmieniła jej tożsamość. Dawniej dotarcie na Awaji wymagało podróży promem, mozolnej i zależnej od pogody. Dziś samochodem z Kobe można tu być w niespełna pół godziny. Dzięki temu rozwinęła się turystyka: wyspa stała się popularnym kierunkiem weekendowych wypadów, zwłaszcza dla mieszkańców regionu Kansai. Powstały nowoczesne kompleksy wypoczynkowe i centra konferencyjne, ale jednym z najbardziej symbolicznych przedsięwzięć była wizja architekta Tadao Andō. Na terenie dawnego kamieniołomu powstało Awaji Yumebutai (淡路夢舞台), monumentalny kompleks łączący hotel, ogrody tarasowe, sale konferencyjne i przestrzenie publiczne. To miejsce naznaczone historią: ogromne fragmenty skały wydobywane stąd służyły do budowy osławionego mostu Akashi–Kaikyō, a dziś przestrzeń zamieniono w manifest odrodzenia, nowoczesnego designu i dialogu między naturą a architekturą.
Dzisiejsza Awaji to przestrzeń paradoksów: wyspa, która utraciła status izolowanej, ale wciąż zachowuje odrębną tożsamość. W krajobrazie łączą się ślady dawnych mitów, klasztorów i starożytnych sanktuariów z futurystycznymi symbolami XXI wieku. To miejsce, gdzie można wciąż stanąć na wybrzeżu Nushimy, uznawanej przez wielu za pradawną Onogoroshimę, a kilka godzin później spacerować po tarasowych ogrodach Andō i podziwiać linie mostu, który zmienił geografię regionu. Awaji staje się więc nie tylko pomostem między Honshu i Shikoku, ale także pomiędzy przeszłością a przyszłością Japonii.
"Silne kobiety Japonii" - zobacz książkę autora strony
未開 ソビエライ
Mike Soray
(Michał Sobieraj)
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
Napisz do nas...
Ciechanów, Polska
dr.imyon@gmail.com
___________________
inari.smart
Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!