Najsłynniejsze skrzyżowanie na świecie

Piątkowy wieczór w Shibuyi ma swój absolutnie szczególny rytm — rytm, dudnienie, chaos, puls. Gdy człowiek na chwilę zatrzyma się i przyjrzy Shibuyi, ogarnia go dziwne uczucie. Zdaje się, że to nie puls skrzyżowania, nie całego Tokyo, ale całego świata. Jakbyśmy byli na absolutnie samym topie wszystkiego, co dynamiczne, nowoczesne, na czasie. Stoję przy zachodnim wyjściu ze stacji, oparłem się o ścianę. Nikt mnie nie widzi, choć wcale się nie chowam. Wieczorne powietrze pachnie mieszanką deszczu, perfum i dymu yakitori. Za mną przesuwa się fala ludzi, nieprzerwany strumień ciał odbijających światło neonów. Niezliczone tłumy, niewiarygodne tłumy ludzi. Reklamy migoczą jak wodospad światła: czerwone znaki Don Quijote, błękitny ekran Shibuya 109, gigantyczny pies Hachiko błyszczący w odblaskach. W tym miejscu nie można być uważnym – nadmiar dźwięków, obrazów i zapachów doprowadziłby każdego do szaleństwa. Człowiek czuje się, jakby był na samym topie nieokiełznanej energii całej ludzkości. Shibuya. Największe skrzyżowanie na świecie. Apogeum ludzkiej niespokojności.

Jest tu wszystko naraz — młodzi w szkolnych mundurkach, z rozpiętymi marynarkami i wielkimi, migającymi słuchawkami na głowach; dziewczyny w pastelowych kurtkach, z torebkami marki Samantha Thavasa, robiące selfie pod kątem, który tylko one rozumieją; urzędnicy i korpo z odpiętymi krawatami, trzymający w rękach piwo z konbini, zanim pójdą dalej, do izakayi na piątkowe nomikai. Po ulicy suną ciche taksówki Toyoty Crown z migającymi zielonymi lampkami „空車”. Gigantyczny, wysoki na kilka pięter ekran Shibuya 109 zapowiada właśnie premierę JO1. Na tym jednym ekranie wyświetlane są najdroższe reklamy na całym świecie, a sam ekran jest najczęściej pokazywanym na całym świecie LEDem – w wiadomościach, filmach… Jak dobrze sięgniesz pamięcią – nawet Heihachi Mishima w niejednym filmiku właśnie tu, na stodziewiątce przemawiał.

Dźwięki nakładają się na siebie: odgłos sygnalizacji dla niewidomych, głos kobiety z głośnika zapowiadający kolejne pociągi na linii Yamanote, brzęk monet w automacie z napojami, zapach smażonego karaage. Przechodzą obok mnie dwie studentki, śmiejąc z czegoś, czego nie dosłyszałem, i mijają parę turystów z aparatami, którzy próbują sfotografować skrzyżowanie jakby chcieli zatrzymać chaos w jednej klatce.

Wszystko tutaj wydaje się ruchome, wymienne, chwilowe — a jednak, tuż obok, stoi coś, co się nie rusza.

O kilka kroków od wyjścia, tam, gdzie fale neonów i betonu lekko opadają w stronę dworca, stoi rzeźba, której wielu nie zauważa. Moyai-zō. Kamienna twarz, surowa, milcząca, jakby przeniesiona z innego świata. Na jej powierzchni — ślady deszczu, drobne rysy. Na tle ściany z reklamami i plakatami idolów wygląda jak coś, co pomyliło epoki.

Ludzie siadają przy niej, czekają, piszą wiadomości, scrollują komórki. To jedno z ulubionych miejsc na spotkania – znajomi zbierają się tu przed ruszeniem w miasto. Nikt jednak nie pyta, czym jest ten dziwaczny pomnik. Ewidentnie nie jest to tradycyjna estetyka japońska. Dla większości to tylko punkt w przestrzeni: „spotkajmy się pod Moyai”. I znów, jak co piątek, setki tysięcy spotkań splatają się w niewidzialną sieć.

Patrzę na tę kamienną twarz i myślę, że moyai to nie tylko nazwa pomnika. Wiem, bo doczytałem – nie jest to zbyt często poruszany temat. Okazuje się, że to pewnego rodzaju gra słów – bardzo inteligentna i sięgająca zarówno dawnych japońskich, wiejskich tradycji, jak i nie mających niż z Japonią wspólnego niesamowitych pomników z Wysp Wielkanocnych – moai. A tu – „moyai”. To słowo ma swoje korzenie w morzu — znaczyło kiedyś „cumować łodzie razem”. W dawnych wioskach rybackich mówiono tak, kiedy łodzie łączyły liny, żeby przetrwać sztorm. Jedna łódź była za lekka, zbyt samotna wobec fal. Więc wiązano je w pary, w grupy, aż tworzyły wspólne ciało — sieć, która mogła wytrzymać wiatr.

I może właśnie dlatego ten pomnik stoi tu, pośród tłumu. Bo nawet w środku Tokyo, w miejscu, gdzie każdy biegnie w swoją stronę, potrzebujemy lin, które nas trzymają. Po moai zbieramy się ze znajomymi, na chwilę zatrzymujemy i próbujemy przetrwać kolejne fale tłumów?

„Moyai” — szept słowa, które kiedyś znaczyło przetrwanie.

A dziś — może po prostu znaczy: spotkajmy się i zostańmy chwilę razem, zanim znów odpłyniemy w swoje strony.

Skąd przybył Moyai — podróż z Niijimy

Żeby zrozumieć, dlaczego w samym sercu Shibuyi stoi ta kamienna twarz o polinezyjskich rysach, trzeba na chwilę opuścić Tokyo i przenieść się daleko na południe — na archipelag Izu, tam, gdzie kończy się Japonia, a zaczyna ocean. Jedną wysp na granicy jest Niijima (新島) — smukła, wulkaniczna wyspa oddalona o około 160 kilometrów od centrum Tokyo. Z lotu ptaka wygląda jak zielony liść dryfujący na Pacyfiku. Należy formalnie do metropolii tokijskiej, ale mentalnie i kulturowo leży już w zupełnie innym świecie: spokojnym, morskim, gdzie rytm dnia wyznacza wiatr, a nie metro.

Niijima słynie z niezwykłego materiału, z którego powstał Moyai-zō (モヤイ像) – kamienia koga-seki (コーガ石). To rodzaj wulkanicznego tufu, lekkiego, porowatego, o delikatnej, zielonkawej barwie. Koga-seki ma szczególną właściwość: jest miękki, gdy się go wydobywa, a twardnieje dopiero po kontakcie z powietrzem. Można więc w nim łatwo rzeźbić, a potem – pozwolić, by „zastygł w wieczność”. Miejscowi mówią, że to kamień, który „oddycha”.

Od pokoleń mieszkańcy Niijimy tworzyli z tego kamienia rzeźby moyai – postaci o wielkich, spokojnych twarzach, z wyrazem zamyślenia, strażników patrzących w stronę morza. Ich forma rzeczywiście przypomina znane na całym świecie posągi Moai z Wyspy Wielkanocnej.

W centrum wioski Habushiura znajduje się dziś Niijima Moyai Museum, niewielka galeria pod gołym niebem, gdzie stoją dziesiątki tych rzeźb – każda inna, ale wszystkie zdają się mieć wspólną duszę. Ich twórcą był m.in. Kazuo Asakura, artysta-samouk, który w latach 60. i 70. XX wieku rozpoczął na wyspie coś w rodzaju „ruchu moyai”: wspólnotowego rzeźbienia w kamieniu. Co roku do Niijimy przyjeżdżają artyści z Japonii i świata, by uczestniczyć w Międzynarodowym Sympozjum Rzeźby w Koga-seki, które trwa od 1988 roku. Wyspa zamienia się wtedy w otwarte atelier pod niebem, gdzie sztuka i natura współpracują.

Z tego właśnie miejsca, w 1980 roku, jedna z rzeźb moyai została podarowana Shibuyi przez mieszkańców Niijimy jako symbol przyjaźni, współpracy i wdzięczności.

To był gest łączący dwa światy: oceaniczny i miejski, wyspę i metropolię, ciszę wulkanicznego kamienia i hałas neonów. Tak kamienny strażnik z Niijimy przypłynął do Shibuyi, by tam, wśród szklanych wieżowców i pośpiechu, przypominać o więzi, której nie widać, ale którą czuje każdy, kto choć raz się zatrzyma.

Na Niijimie mówią, że „moyai no kao wa, kaze o kiku” (もやいの顔は、風を聞く。)  — „twarz Moyai słucha wiatru”. W Tokyo słucha ludzi. No właśnie. Bo czemu akurat moyai – jakie ze sobą znaczenie przyniósł z tej rybackiej wioski do nowoczesnego Tokyo?

Moyai jako słowo — lina, która trzyma łodzie razem

Słowo moyai (舫い) ma korzenie znacznie starsze niż sama rzeźba pod Shibuyą. Wywodzi się z języka wyspiarskich wiosek, gdzie życie zależało od morza, a przetrwanie – od współpracy. W języku japońskim zapisuje się je za pomocą kanji 舫, które oznacza „cumować łodzie razem”. Składa się ono z dwóch elementów: 舟 (fune – „łódź”) i 方 (kata – „strona”, „kierunek”). Razem tworzą obraz statku przywiązanego do drugiego lub do brzegu – połączenia, które chroni przed dryfowaniem w nieznane.

Dawniej na wyspach, gdy nadchodził sztorm, rybacy „moyai-shita” (舫いした) – wiązali swoje łodzie linami, by fala ich nie rozdzieliła. Jedna łódź była zbyt lekka wobec wiatru, ale połączone razem tworzyły większą całość, które mogło przetrwać burzę.

To właśnie z tego znaczenia wyrasta głębszy sens słowa moyai. W dialektach południowych Japonii, zwłaszcza w archipelagu Izu i na Okinawie, używano go nie tylko w kontekście rybołówstwa, ale także jako metafory więzi międzyludzkiej. Moyau znaczyło „łączyć się”, „działać razem”, „dzielić ciężar”. Nie była to więź sentymentalna, lecz praktyczna – akt wspólnego wysiłku. W społecznościach, które przez wieki żyły na granicy żywiołu, więź nie mogła być abstrakcyjna. Musiała mieć wymiar fizyczny i realny: lina, węzeł, wspólne działanie.

Z czasem znaczenie tego słowa zaczęło przenikać do języka codziennego, ale w Japonii wciąż niesie ze sobą ten odcień ciężaru i odpowiedzialności. „Moyai suru” to nie tylko „trzymać się razem”, lecz również „wspierać się w trudzie”. W kulturze, która wysoko ceni harmonię i współzależność, moyai przypomina, że wspólnota nie jest spontanicznym uczuciem ani romantyczną ideą, lecz wspólnym działaniem na co dzień.

W ten sposób z dawnego słowa rybackiego wyrasta uniwersalna metafora życia społecznego. Każda relacja, każda wspólnota wymaga ciągłego „cumowania” – świadomego wysiłku, by utrzymać więź mimo fal codzienności. Bo gdy morze jest nieprzewidywalne, samotność staje się zagrożeniem.

Od cumowania łodzi do cumowania ludzi

Z biegiem czasu dawne moyai – cumowanie łodzi w obliczu burzy – przekształciło się w coś bardziej ludzkiego. W języku mówionym zanikła głoska „ya”, zostawiając krótsze moai (模合) – inne w piśmie, lecz z tym samym rdzeniem znaczeniowym: łączenia się, wspierania, by przetrwać. Zmieniło się to, co było wiązane: nie łodzie, lecz ludzie.

Na wyspach Okinawy słowo moai nabrało nowego, głęboko społecznego sensu. Oznacza grupę osób, które przez dziesięciolecia wspierają się wzajemnie – finansowo, emocjonalnie i społecznie. To nie jest „klub towarzyski” ani „grupa przyjaciół” w zachodnim sensie. Moai to raczej życiowe bractwo, powstałe z ducha współodpowiedzialności. Jego członkowie spotykają się regularnie, w tej samej izakayi lub w czyimś domu, by porozmawiać, wypić sake, złożyć składkę, a czasem po prostu być razem.

Z ekonomicznego punktu widzenia moai bywa porównywane do rotacyjnego funduszu pożyczkowego. Każdy członek wpłaca stałą kwotę – na przykład 10 000 jenów miesięcznie – a co miesiąc inna osoba otrzymuje całość zgromadzonej sumy. W ten sposób każdy zyskuje dostęp do wsparcia finansowego w odpowiednim momencie, ale prawdziwą wartością jest coś innego: trwałość więzi. Składka to tylko pretekst do spotkania, do podtrzymania relacji, która jest starsza niż pieniądz i silniejsza niż interes.

Pisownia moai (模合) jest znamienna. Kanji 模 oznacza „naśladować”, „tworzyć wzór”, a 合 – „łączyć”, „być razem”, „pasować do siebie”. Dosłownie więc moai można odczytać jako „tworzenie wspólnego wzoru” – życia przeplatającego się z innymi życiami. To nie przypadek: każdy członek grupy odciska swój ślad w rytmie spotkań, we wspólnych decyzjach, w codziennych gestach. W ten sposób powstaje coś większego niż suma jednostek – wspólnota jako forma sztuki życia.

W tradycyjnym moai nie ma umów ani regulaminów. Nie istnieje kontrakt, który można podpisać lub zerwać. Całość opiera się na zaufaniu i reputacji, które w japońskim społeczeństwie mają wagę większą niż słowa. Złamanie zobowiązania wobec moai to nie tylko kwestia finansowa – to naruszenie własnej tożsamości. W kulturze, w której relacje są rdzeniem człowieczeństwa, odłączenie się od grupy oznacza utratę (większej) części siebie.

Psychologowie badający społeczeństwo Okinawy często wskazują, że to właśnie moai jest jednym z sekretów długowieczności mieszkańców wysp. Daje im nie tylko wsparcie materialne, lecz także poczucie sensu, przynależności i bezpieczeństwa. Każde spotkanie to rytuał powtarzany przez dziesięciolecia – drobna kotwica w zmiennym morzu życia.

W ten sposób dawne cumowanie łodzi w czasie burzy stało się cumowaniem ludzi wobec nieprzewidywalnych fal istnienia. Bo niezależnie od epoki, pogody i technologii, człowiek nadal potrzebuje lin, które go trzymają. Nie z litości, nie z obowiązku — lecz z prostego, starego przekonania, że razem łatwiej przetrwać sztorm.

Dlaczego Okinawa zachowała moai, a Japonia kontynentalna — nie

Nowsza historia Japonii to historia modernizacji — często błyskawicznej, niekiedy brutalnej. Gdy w drugiej połowie XIX wieku kraj otworzył się na świat po epokach izolacji, japońskie społeczeństwo zaczęło przekształcać swoje struktury społeczne w kierunku formalnych instytucji. To, co dawniej opierało się na wzajemnym zaufaniu i lokalnych więziach (zobacz też: Pod czujnym okiem sąsiada: Gonin gumi i odpowiedzialność grupowa w czasach shogunatu), zostało zastąpione przez biurokrację, banki, ubezpieczenia, kodeksy. W tej nowoczesnej Japonii wszystko miało swoje formularze, podpisy i pieczęcie. Pomoc sąsiedzka i wspólnotowe pożyczki straciły rację bytu, gdy nastał czas rachunków i regulacji.

Tymczasem Okinawa, położona daleko na południu, żyła swoim rytmem. Wczesniej, przez wieki była osobnym królestwem – Królestwem Ryūkyū (więcej tu: Królestwo Ryūkyū: tam, gdzie powstało karate, religia należała do kobiet, a długowieczność była normą), które handlowało z Chinami, Koreą i południową Azją, a nie z Edo. Kiedy Japonia włączyła Okinawę do swojego terytorium, wyspa pozostała w pewnym sensie na peryferiach nowoczesności – geograficznie, ekonomicznie i kulturowo. A potem przyszła wojna.

W 1945 roku bitwa o Okinawę była jednym z najkrwawszych epizodów II wojny światowej w Azji. Zginęło około 120 tysięcy cywilów, niemal jedna trzecia ludności archipelagu. Całe miasta zostały zrównane z ziemią, a po wojnie Okinawa znalazła się pod okupacją amerykańską aż do 1972 roku. Przez dziesięciolecia była miejscem przejściowym – między Japonią a Stanami Zjednoczonymi, między przeszłością a nowoczesnością.

W takich warunkach formalne instytucje państwa niewiele znaczyły. To społeczności lokalne, nie urzędy, decydowały o przetrwaniu. Moai przetrwało właśnie dlatego, że było praktyczne i ludzkie – nie wymagało biurokracji, tylko wzajemnego zaufania. Gdy państwo było daleko, a los niepewny, ludzie mogli polegać tylko na sobie nawzajem.

Dlatego moai na Okinawie jest czymś więcej niż zwyczajem – to nieoficjalny system dobrostanu, który obejmuje ciało, psychikę i sens życia. W naukowych badaniach nad „Blue Zones” – regionami świata, gdzie ludzie żyją najdłużej – Okinawa jest jednym z kluczowych przykładów. I choć mówi się o diecie, o umiarkowaniu czy pogodzie (a także ikigai, choć to temat na inny raz), to miejscowi wskazują na coś innego: relacje. Bo moai daje to, czego nie zapewni żaden system ubezpieczeń – poczucie przynależności, bycie potrzebnym, bycie widzialnym (to ostatnie wydaje się bardzo cenne, stojąc na Shibuyi).

To paradoks, że w kraju tak rozwiniętym jak Japonia, to właśnie najuboższa i najdalsza prowincja zachowała najzdrowszy model wspólnoty. Japonia „formalna” wybrała banki, systemy i nowoczesność. Okinawa – pamięć o tym, że człowiek jest jak łódź: sam dryfuje, ale z innymi może przetrwać sztorm.

Powrót do Shibuyi

Wracam myślami pod zachodnie wyjście stacji, tam, gdzie zaczęła się ta opowieść. Wieczór znów zapada nad Shibuyą, a światła reklam jak fale odbijają się od szkła i mokrego asfaltu. Ludzie wciąż płyną – setki tysięcy kroków, rozmów, spojrzeń. Każdy dokądś biegnie, każdy coś ściga.

Pomnik Moyai. Stoi tu nadal, mimo tych bezlitośnie nieprzerwanych fal ludzi. Kamienna twarz z Niijimy, która przybyła z wyspy, by przypomnieć mieszkańcom miasta o rzeczach, których nie da się zamówić w apce. Teraz nie wydaje mi się już anonimowa ani przypadkowa. Widzę w niej echo łodzi przywiązanych razem podczas sztormu, cień spotkań moai w izakayach Okinawy, dłoń rzeźbiarza, który dłutem dotknął kamienia z koga-seki, wiedząc, że ten kamień będzie „oddychał” przez wieki.

W tej twarzy, szorstkiej i cichej, jakby zaklęta była prosta prawda o życiu we wspólnocie: że człowiek nie istnieje sam, choć bardzo próbuje. W języku japońskim mówi się „hito wa tsunagari de ikiru” — „człowiek żyje dzięki połączeniom”. Moyai jest takim połączeniem – niewidzialną liną łączącą wyspę z miastem, przeszłość z teraźniejszością, samotność z drugim człowiekiem.

Patrząc na pomnik, myślę, że Shibuya jest jak morze. Jej fale to ludzie, którzy każdego dnia przypływają i odpływają, niosąc ze sobą pośpiech, ambicję, pragnienia. W tym oceanie neonów i hałasu Moyai stoi jak kotwica – coś, co nie pozwala światu całkiem odpłynąć.

Ten pomnik nie mówi o przeszłości, lecz o teraźniejszości, w której każdy z nas – choć otoczony tysiącami ludzi – coraz częściej czuje się samotny. W czasach, gdy więzi wydają się niepotrzebne, a relacje wymienne, Moyai przypomina, że wspólnota nie jest aplikacją, tylko wysiłkiem. To nie community na jakimś forum, tylko wieloletnie wspólne życie i stawianie czoła problemom razem.

Być może właśnie po to stoi tutaj — żeby w tym pulsującym sercu Tokyo szeptać o czymś prostym, ale łatwym do zapomnienia w całym tym chaosie.

Sprawdź podobne artykuły:

Wieczorne rozmyślania w barze. Yotsuya, Tokyo.

Jesienny spacer z mistrzami haiku - czuć „po japońsku” wśród polskich brzóz

Dym i jazz ery Shōwa – jak smakuje kawa i nostalgia w japońskich kissaten?

Cisza bezkresnej bieli – zimowe haiku lustrem duszy

Polując na czas. Jesienne spacery momijigari jako lekcja japońskiej uważności.

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!