Bogini, którą „przepisywano” tyle razy

Na długo przed tym, zanim bogini Amaterasu (天照大神) stała się centralną postacią shintō, Japonia była krainą wielu słońc. Archeologia, mit i język wskazują na rozproszone kulty solarne — rybacy Ama w rejonie Ise składali poranne ofiary wschodzącemu słońcu, rolnicy w dolinach czcili jego cykliczne światło, a w dawnych opowieściach znajdziemy motywy kobiet poczynających z promienia słonecznego. Dopiero w V–VI wieku, wraz z rosnącą potęgą Yamato, różnorodne lokalne tradycje zostały scalone w jedną opowieść. Amaterasu stała się kobietą, a także boginią cesarską, boską pramatką rodu panującego i osią, wokół której zbudowano ideologię jedności. Świątynia Ise Jingū, odbudowywana co dwadzieścia lat w rytuale shikinen sengū (ostatnio w 2013, następnie w 2033 r.), przechowywała święte lustro Yata no Kagami, a wybrane z rodu cesarskiego kapłanki saio (斎王) pełniły funkcję rytualnych pośredniczek między światem ludzi a światłem bogini. Od tej pory Amaterasu była nie tylko mitem — stała się fundamentem władzy i tożsamości narodu Yamato (japońskiego).

W epoce Meiji (1868–1912) jej rola została przepisana na nowo. W modernizującym się państwie Amaterasu stała się symbolem narodowej jedności i boskiego pochodzenia cesarza, a więc także narzędziem legitymizacji władzy odzyskanej z rąk shogunów. „Kojiki” i „Nihon Shoki” włączono do systemu edukacji, a cesarski dekret o wychowaniu moralnym budował poczucie, że Japonia jest krajem bogów. Amaterasu, dawniej bóstwo wspólnotowe, została wprzęgnięta w mechanizm ideologii państwowej — jej blask miał rozświetlać nie jednostki, lecz państwo. Ale początek XX wieku przyniósł nowe spojrzenie: dla kobiet z ruchu Seitōsha i ich przywódczyni Hiratsuki Raichō Amaterasu była nie figurą imperialną, lecz archetypem utraconej autonomii kobiet. W pierwszym numerze pisma „Seitō” Raichō napisała:

„Na początku kobieta była Słońcem.
Dziś jest Księżycem,
żyje cudzym światłem.”

Raichō odczytała mit jaskini Amaterasu na nowo: bogini, która ukrywa się przed światem, to metafora kobiecego wykluczenia, a lustro, które ją przyciąga, to odnalezienie własnej tożsamości. Jej wezwanie było jednoznaczne — kobieta nie powinna być księżycem, który odbija cudzy blask, lecz Słońcem, które świeci samo z siebie. W tym sensie Amaterasu staje się symbolem nie tylko boskości, ale podmiotowości. Mit, który przez stulecia cementował porządek polityczny, stał się fundamentem emancypacji i feminizmu. I może właśnie dlatego pozostaje tak żywy: powtarza pytanie, które dotyczy każdego z nas — czy świecę własnym światłem, czy tylko odbijam cudze? Zatem - poznajmy dziś losy tej szczególnej bogini.

Imię bogini

Imię Amaterasu kryje w sobie cały kosmos znaczeń — jest nie tylko nazwą bogini, ale również poetycką definicją jej funkcji w porządku świata. W klasycznej formie zapisuje się je jako 天照大神 (Amaterasu-ōmikami), co dosłownie można oddać jako: „Wielka bogini, która oświetla niebo”. Już sam zapis sugeruje boskość najwyższego rzędu, istotę, która nie tylko jest częścią niebios, ale staje się ich światłem.

Pierwszy znak, 天 (ama lub ten), oznacza „niebo” — w sensie zarówno fizycznym, jak i metafizycznym. W klasycznym japońskim ama odnosiło się do nieba jako domeny bogów, ale także do niebiańskiego porządku, od którego zależy harmonia świata. Drugi znak, 照 (terasu), pochodzi od czasownika terasu — „oświetlać, rozjaśniać, rozpraszać ciemność”. W połączeniu tworzy to obraz istoty, której światło utrzymuje rytm życia, wyznacza porządek dnia i nocy, jest źródłem witalności. Ostatni człon, 大神 (ōmikami), to tytuł honoratywny: ō – „wielki”, kami – „bóstwo”. Całość imienia wskazuje więc na kogoś stojącego ponad innymi bogami, obdarzonego wyjątkowym statusem w shintō.

W źródłach pojawia się także forma skrócona: 天照 (Amaterasu). Co ciekawe, to imię jest gramatycznie formą czasownika amateru („świecić w niebiosach”) w trybie honoratywnym. Oznacza to, że samo imię bogini jest czynnością — wiecznym, nieprzerwanym świeceniem. W ten sposób język wyraża nie tylko jej tożsamość, ale również istotę jej bytu. Amaterasu „jest” światłem, a jednocześnie „świeci” — jej imię i działanie są nierozdzielne.

W mitologicznych źródłach, takich jak „Kojiki” i „Nihon Shoki”, znajdziemy także inne określenia bogini. Jednym z najstarszych jest Ōhirume-muchi no kami (大日孁貴神), co można przetłumaczyć jako „Wielka szlachetna istota słońca”. To archaiczne imię wskazuje, że pierwotnie mogła być czczona nie tyle jako indywidualna bogini, ile uosobienie samego słońca — jego życiodajnej siły, rytmu i blasku. W jeszcze wcześniejszych przekazach funkcjonuje również forma Amateru, pozbawiona elementu wskazującego na płeć. To ważna wskazówka: w początkach jej kultu Amaterasu mogła być postrzegana jako bóstwo płci neutralnej, a dopiero później, pod wpływem rozwoju roli kapłanek i władczyń w Ise, jej wizerunek przyjął jednoznacznie kobiece oblicze (jeszcze do tego wrócimy).

Z imieniem Amaterasu nierozerwalnie wiąże się również kilka kluczowych terminów shintō. Szczególnie ważni są Ama (海人 lub 海部) — „ludzie morza”, mieszkańcy wybrzeży wokół Ise, których lokalny kult słońca najprawdopodobniej ukształtował najwcześniejsze wyobrażenia o bogini. To właśnie ich rytuały — ofiary z ryb, wodorostów i sake składane o wschodzie słońca — stanowiły duchowy fundament późniejszego Ise Jingū, najświętszego sanktuarium Amaterasu. Drugim niezwykle ważnym symbolem jest Yata no Kagami (八咫鏡) — „lustro Yata”, jedno z Trzech Świętych Regaliów Japonii (Sanshu no Jingi). Według mitu to właśnie to lustro posłużyło bogom, by wywabić Amaterasu z jaskini, gdy ukryła się w niej po konflikcie z Susanoo (więcej o tym mitologicznym zajściu tu: Święte wygłupy i nagi taniec japońskiej bogini Uzume). Lustro do dziś przechowywane jest w Ise i symbolizuje prawdę, czystość i światło świadomości.

Z perspektywy filozoficznej imię Amaterasu wykracza daleko poza proste „bogini słońca”. W kulturze japońskiej światło symbolizuje życie, świadomość i porządek, ale też odkrywanie ukrytego. Mit o Amaterasu nie jest więc jedynie opowieścią o bóstwie — to metafora samego istnienia. Tak jak jej imię oznacza „to, co wiecznie świeci”, tak samo życie człowieka i społeczeństwa jest cyklem nieustannego wychodzenia z ciemności ku światłu.

Początki kultu Amaterasu

Bogini rybaków

Zanim na niebie Japonii zajaśniało imię Amaterasu, archipelag był mozaiką małych, odrębnych kultów słońca. W czasach poprzedzających centralizację shintō nie istniała jeszcze jedna nadrzędna bogini solarna — różne wspólnoty czciły własne, lokalne bóstwa, nadając im imiona i tworząc narracje odpowiadające krajobrazowi, w którym żyły. Ta „Japonia wielu solarności” jawi się w źródłach jako kraina pełna opowieści o świetle, ogniu i kosmicznym rytmie.

Wśród zachowanych legend wyróżnia się opowieść o siedmiu słońcach, które pewnego dnia pojawiły się jednocześnie na niebie, przypalając ziemię swoim gorącym blaskiem. Ludzie, nie mogąc wytrzymać żaru, zwrócili się do Amanojaku — mitycznego olbrzyma i dowcipnisia, który miał strzelać do kolejnych słońc z łuku, aż na niebie pozostało tylko jedno. Co ciekawe, podobne motywy pojawiają się w mitologiach ludów Azji Południowo-Wschodniej, a także w chińskich podaniach o bohaterze Hou Yi. Japońskie mity solarne nie powstawały w izolacji — były częścią większego, transkulturowego kręgu wyobrażeń, w którym słońce pełniło rolę osi kosmicznego porządku.

Innym typem narracji były mity o poczęciu przez promień słońca. Jedna z opowieści, zachowana w „Kojiki”, mówi o dziewczynie, która zaszła w ciążę od światła słonecznego i urodziła czerwony kamień. Kamień ten przemienił się później w kobietę — Akaruhime — którą poślubił książę Ame-no-Hiboko z Shilli (dzisiejsza Korea). Motyw ten jest znamienny, bo pokazuje symboliczne utożsamienie światła słonecznego z życiem oraz wskazuje na kulturowe powiązania wczesnej Japonii z Półwyspem Koreańskim. W królestwach Shilla, Koguryŏ czy Paekche wierzono, że władcy wywodzą się wprost od solarnego bóstwa — i ten wzorzec legitymizacji władzy, jak podkreśla Matsumae Takeshi, przeniknął również do Japonii.

Ta wielość mitów i lokalnych opowieści o słońcu sugeruje, że kult Amaterasu nie narodził się nagle ani z jednego źródła. To raczej wynik powolnej syntezy wielu tradycji, których korzenie sięgają wspólnot rolniczych, rybackich i morskich. Wczesna Japonia nie znała jednej „bogini słońca” — znała wiele historii o świetle. Amaterasu dopiero później stała się tą, która „świeci najjaśniej”.

Amaterasu jako bóstwo ludu Ama

Gdy jednak spojrzymy na mapę pradawnych sanktuariów, niemal wszystkie tropy prowadzą do Ise — miejsca, które dziś jest sercem kultu Amaterasu. W czasach przed powstaniem państwa Yamato nie było to jednak centrum cesarskiego shintō, lecz lokalna przestrzeń rytuałów ludu Ama (海人 / 海部), dawnych rybaków i żeglarzy, których życie zależało od ruchów słońca, księżyca i przypływów.

Według japońskiego historyka i religioznawcy Matsumae Takeshiego (松前 健, 1929–2002) to właśnie Ama byli pierwsi, którzy czcili Amateru — pradawną, neutralną płciowo formę bóstwa solarnego, która z czasem przekształciła się w znaną nam Amaterasu. Dla ludu Ama światło słońca miało praktyczny, nawigacyjny wymiar: wyznaczało rytm połowów, kierunki żeglugi, porę powrotu do portu. Ich rytuały miały więc intymny związek z morzem i niebem.

Archeologia potwierdza tę tezę. W pobliżu dzisiejszego Ise Jingū odkryto pozostałości wczesnych sanktuariów i miejsc ofiarnych, datowanych na V wiek n.e.. Znaleziono tam ślady rytuałów, w których oferowano słońcu jedzenie, sake i splecione ze słomy pierścienie. Część z tych tradycji przetrwała do dziś: na przykład w Futami Okitama Jinja, niedaleko Ise, do wschodzącego słońca nadal składa się ofiary z plecionych lin, które symbolizują granicę między sacrum a profanum.

Symbolika geograficzna jest tutaj niezwykle wymowna. Ise leży na wschodnim wybrzeżu Japonii, czyli dokładnie w stronę wschodzącego słońca. Dla Ama było to miejsce, gdzie dzień zaczynał się najwcześniej, a pierwsze promienie świtu dotykały ziemi. Ta „brama wschodzącego słońca” nadawała rytuałom Ise szczególny sens. To właśnie tutaj zaczęła się transformacja lokalnego bóstwa rybaków w centralną boginię państwowego shintō.

Warto zwrócić uwagę także na język. W najstarszych źródłach Amaterasu nazywana jest często Amateru, co w trybie czasownikowym znaczy „to, co świeci w niebie”. Brak określenia płci wskazuje, że początkowo nie wyobrażano jej sobie w ludzkiej formie. Była raczej samym zjawiskiem światła — kosmiczną zasadą, a nie postacią z antropomorficznymi cechami. Dopiero później, wraz z rozwojem roli kapłanek w Ise i wykształceniem się systemu saio (cesarskich kapłanek pełniących funkcję „oblubienic boga”), boskie światło otrzymało kobiece oblicze.

W ten sposób, jeszcze zanim Amaterasu została powiązana z cesarzem i wyniesiona na tron bogów, jej kult wyrastał z żywej relacji człowieka z morzem, wschodem i światłem. Była przewodniczką rybaków, strażniczką porannego horyzontu, boginią oświetlającą wodne szlaki. Dopiero później stała się symbolem państwa.

„Awans” Amaterasu

Proces, w którym Amaterasu stała się centralnym bóstwem japońskiego panteonu, był długi i głęboko związany z politycznym projektem rodu Yamato. W początkach historii Japonii kult słońca był zjawiskiem rozproszonym: w różnych regionach czczono własne, lokalne bóstwa solarne, często związane z rytuałami agrarnymi, rybackimi i pogrzebowymi.

Dopiero ród Yamato w V–VI wieku rozpoczął proces centralizacji mitu. Była to epoka gwałtownego rozwoju państwowości i potrzebny był silny, jednolity symbol władzy. W tym kontekście wybrano bóstwo czczone lokalnie w Ise i zaadaptowano je jako przodkinię cesarskiej linii. W praktyce był to proces upolitycznienia religii: bogini stała się filarem nowej ideologii Yamato, a mit o jej boskim pochodzeniu służył legitymizacji cesarskiej władzy.

W tym czasie nastąpiła także stopniowa feminizacja postaci Amaterasu. Według badań wcześniej wspomnianego Matsumae Takeshiego jej pierwotna forma mogła być neutralna płciowo albo nawet męska – o czym świadczy wcześniejsza forma imienia Amateru (天照), pozbawiona rodzaju. Jednak nowy system rytuałów, związany z wprowadzeniem kapłanek saio, miał ogromny wpływ na wyobrażenie Amaterasu. Saio były niezamężnymi księżniczkami z rodu cesarskiego, wysyłanymi do Ise Jingū, by służyć bogini jako medium i symboliczna oblubienica. Ich obecność przez kolejne pokolenia sprawiła, że Amaterasu zaczęto coraz częściej postrzegać w kategoriach żeńskości – to obraz, który utrwalił się w późniejszej tradycji.

Sanktuarium Ise Jingū (伊勢神宮) stało się sercem kultu Amaterasu. Według legend świątynię założyła księżniczka Yamato-hime, prowadzona przez wyrocznie bogini, jednak badania archeologiczne sugerują, że początki sanktuarium sięgają środkowego okresu kofun (V w. n.e.). W najstarszych warstwach wykopaliskowych odnaleziono ślady rytuałów związanych z tzw. shin-no-mihashira (心御柱) – świętym filarem, wokół którego skupiał się pierwotny kult. Dopiero później wprowadzono nowe symbole – m.in. Yata no Kagami (八咫鏡), lustro będące jednym z Trzech Świętych Regaliów Japonii – które dziś kojarzymy z Amaterasu.

W efekcie Amaterasu stała się nie tylko boginią słońca, ale również boskim źródłem władzy, symbolem jedności państwa i zwornikiem między mitologią a polityką.

Amaterasu wchodzi do polityki

VII–IX wiek – Amaterasu w polityce Yamato

Słońce nad Niziną Nara zaczęło świecić jaśniej w VII wieku, ale nie była to tylko metafora. To czas, kiedy lokalne bóstwo rybaków Ama z Ise stało się czymś więcej – symbolem jedności Yamato, politycznym narzędziem i boską matką cesarzy. Archeologia potwierdza, że już w V wieku w rejonie Ise odbywały się rytuały solarne związane ze wcześniej wspomnianym centralnym filarem świątyni, shin-no-mihashira, ukrytym głęboko pod głównym pawilonem. Badania pokazują, że pierwotnie nie czczono tam wcale bogini o żeńskich cechach, lecz neutralnego lub wręcz męskiego ducha słońca – dopiero później polityka Yamato „sfeminizowała” bóstwo, by dostosować je do narracji o świętej genealogii cesarzy.

Kluczowym momentem była kompilacja dwóch fundamentalnych tekstów – „Kojiki” (712) i „Nihon Shoki” (720). Powstały na zlecenie dworu Yamato, który potrzebował legitymizacji swoich rządów. Mit o Amano-Iwato, jaskini, w której Amaterasu ukryła się przed światem po kłótni z bratem Susanoo, to nie tylko opowieść o kosmicznym porządku. To polityczny manifest. Świat pogrąża się w chaosie i ciemności, gdy bogini się ukrywa, a ład zostaje przywrócony dopiero, gdy Amaterasu wychodzi z groty – niczym Japonia, która „rozświetla świat” dzięki cesarzowi, potomkowi bogini.

W ten sposób cesarze przestali być tylko przywódcami politycznymi – stali się żywymi ogniwami łączącymi ziemię z niebem. Co więcej, wybór Ise na centrum kultu był strategiczny: region leżał na wschodzie, w stronę wschodzącego słońca, i nie miał potężnych lokalnych rodów, które mogłyby rywalizować z Yamato. Dzięki temu możliwe było przejęcie lokalnego kultu i jego przekształcenie w fundament ogólnopaństwowej ideologii.

W tym okresie rozwija się też instytucja saio – rytualnych księżniczek. Zgodnie z tradycją, każda nowa cesarzowa dynastii Yamato wybierała niezamężną księżniczkę z rodu cesarskiego, która po przejściu długiego okresu rytualnego oczyszczenia wyruszała do Ise Jingū, by pełnić funkcję kapłanki i medium Amaterasu. Były one nie tylko „głosem bogini”, ale i jej symbolicznym wcieleniem. Z czasem silny wizerunek kobiecej kapłanki w centrum kultu przyczynił się do przemiany wizerunku Amaterasu w boginię – matkę Japonii, co utrwaliło się w ikonografii i rytuałach epoki Nara.

Amaterasu i buddyzm

Gdy buddyzm wkroczył do Japonii w VI wieku, przynosząc swoje rozbudowane kosmologie, Amaterasu nie została odrzucona ani zastąpiona – przeciwnie, włączono ją do nowego systemu. W doktrynie honji suijaku (本地垂迹), popularnej od IX wieku, bogowie shintō zaczęli być interpretowani jako „lokalne manifestacje” buddyjskich bóstw. Amaterasu utożsamiono z Dainichi Nyorai (大日如来) – Wielkim Buddą Słońca, centralną figurą buddyzmu ezoterycznego.

To było sprytne rozwiązanie. Zamiast konfliktu między shintō a buddyzmem nastąpiło połączenie obu systemów. W Ise zaczęły pojawiać się buddyjskie klasztory, a teksty takie jak „Ise Shintō” (XIII wiek) przedstawiały Amaterasu jako przejaw uniwersalnej prawdy buddyjskiej. To otworzyło kult na nowe warstwy społeczne: do Ise zaczęli pielgrzymować nie tylko arystokraci, lecz także chłopi, mnisi i rzemieślnicy.

Właśnie w średniowieczu narodziło się zjawisko znane jako okage mairi – masowych pielgrzymek do Ise, które w okresie Edo (XVII–XIX wiek) potrafiły gromadzić setki tysięcy ludzi. Wędrowali boso, niosąc na plecach talizmany i miniaturowe lusterka – symbole Amaterasu – wierząc, że sama bogini wzywa ich do siebie.

Z tego okresu pochodzą też liczne legendy ludowe. W jednej z nich Amaterasu objawia się ubogiej dziewczynie, nakazując jej odnaleźć święty kamień w rzece Isuzu; w innej chłopi mówią o „tańczącym słońcu” podczas święta Niiname, kiedy bogini miała błogosławić plony. Te opowieści pokazują, że Amaterasu przestała być wyłącznie bóstwem dworu, a stała się boginią wspólnotową, bliską ludziom, co znacząco poszerzyło jej kulturowy zasięg.

Amaterasu wspiera nowoczesne Meiji

Wraz z Restauracją Meiji (1868) Amaterasu została „przepisana” po raz kolejny – tym razem przez państwo nowoczesne, które potrzebowało mitu o swojej wyjątkowości. Władze odrzuciły buddyjski synkretyzm, przywracając shintō w czystej formie jako religię państwową (kokka shintō).

Cesarz został ogłoszony żyjącym bogiem, bezpośrednim potomkiem Amaterasu, a Ise Jingū przekształcono w serce nowej, narodowej tożsamości. Teksty takie jak „Kojiki” i „Nihon Shoki” stały się obowiązkową lekturą szkolną. Święta państwowe, rytuały koronacyjne i insygnia władzy – lustro Yata no Kagami, miecz Kusanagi i klejnot Yasakani no Magatama – przypominały o boskim pochodzeniu Japonii i jej „misji przewodzenia światu”.

Psychologicznie był to zabieg potężny. Amaterasu stała się światłem, które organizuje zbiorową tożsamość, symbolem porządku, czystości i wyjątkowości. Kiedy w 1890 roku ogłoszono „Reskrypt o edukacji”, dzieci w całym kraju uczyły się, że „Japonia jest krajem bogów” (shinkoku), a cesarz – wcieleniem boskiej woli. Nawet architektura Ise Jingū została „odświeżona” tak, by podkreślić starożytność kultu, choć wiele rytuałów zrekonstruowano dopiero w epoce Meiji.

Krótka refleksja do historii amaterasu

Historia kultu Amaterasu to opowieść o ciągłym przepisywaniu mitu. Od lokalnego bóstwa rybaków Ama, przez buddyjską manifestację kosmicznego słońca, po symbol nowoczesnego nacjonalizmu – bogini była i jest lustrem dla potrzeb zbiorowości.

Jej światło nie jest tylko fizycznym blaskiem – to świadomość i tożsamość. W Japonii, gdzie pojęcie jednostki długo ustępowało miejsca wspólnocie, Amaterasu stała się projekcją tego, czym jest „my”: władza cesarska, jedność ludu, wyjątkowość kultury. Jej kult pokazuje, że mit potrafi być narzędziem politycznym, przestrzenią duchową i społeczną matrycą pamięci – jednocześnie.

 „Na początku kobieta była Słońcem”

Narodziny „Nowych Kobiet”

Początek XX wieku w Japonii to czas gwałtownego przyspieszenia: industrializacja, urbanizacja, masowe szkolnictwo, nowe zawody (nauczycielki, pielęgniarki, urzędniczki), a obok tego — niepokój państwa, czy „nowoczesność” nie rozsadzi rodziny od środka. Właśnie ten dysonans — realny awans kobiet do sfery publicznej i lęk o „ład domowy” — stworzył scenę, na której pojawiła się Seitōsha (Stowarzyszenie „Niebieskich Pończoch”) i jej pismo „Seitō” („Bluestocking”), założone przez Hiratsukę Raichō.

Raichō (1886–1971), wychowana na styku tradycji i nowoczesnych lektur, nie chciała już, by kobiety były w kulturze tylko echem cudzych głosów. Od początku kierowała się czymś, co dziś nazwalibyśmy kulturalnym feminizmem: zamiast kopiować męskie wzorce, chciała podnieść rangę doświadczeń „kobiecych” — macierzyństwa, pracy opiekuńczej, autonomii cielesnej — i odciąć je od przypisanej im podrzędności. Jej strategia nie była prostą kalką zachodnich sporów: wzięła własną tradycję na warsztat i odwołała się do mitu, który Japończycy znali najlepiej — do Amaterasu.

To ruch wywrotowy i przemyślany zarazem. Władze Meiji uczyniły z Amaterasu narzędzie legitymizacji państwowej; Raichō sięga po ten sam symbol, ale przestawia jego akcenty: z mitu państwowego czyni mit emancypacyjny.

Manifest

Jej manifest otwierający „Seitō” uderza prostotą i siłą: „Na początku kobieta była Słońcem. Dziś jest Księżycem.” To nie ozdobnik. To poetycki skrót porządku świata (Japonii).

Kobieta jako Słońce: źródło życia, autonomia („świeci sama z siebie”), sprawczość, bezpośredniość. To właśnie Amaterasu — nie odbija cudzego blasku, ona nim jest. W kulturze, w której — wyjątkowo na tle wielu tradycji — słońce jest boginią, ta metafora ma moc natychmiastowego zrozumienia.

Kobieta jako Księżyc: istnieje „przez innych”, odbija cudze światło. To stan społecznego ułożenia ról, w którym kobieta ma być lustrem — estetycznym dodatkiem, nie podmiotem.

Formuła Raichō jest jednocześnie diagnozą i programem: wskazuje utraconą pozycję i wezwa­nie do powrotu. W krótkim tekście zmieściła teorię władzy symbolicznej: kto decyduje, kto świeci, a kto odbija tylko światło - ten rozdziela miejsca w społeczeństwie. Zauważmy retoryczny detal: Raichō używa liczby pojedynczej — „kobieta”. To nie statystyka, to archetyp. Właśnie dlatego działa: mówi „każda”, ale też „ta jedna” — „ty”.

Jaskinia jako metafora wykluczenia

W micie Amano-Iwato, Amaterasu, dotknięta przemocą i chaosem sianym przez Susanoo, zamyka się w jaskini. Świat tonie w ciemności, bogowie panikują. W odczytaniu feministycznym to mocny obraz wycofania: kiedy kobieta — „słońce” — zostaje zepchnięta, upokorzona, zagrożona, chowa się w miejsce niedostępne, a świat traci światło.

Bogowie sprowadzają ją rytuałem radości i śmiechu: taniec Ame-no-Uzume, święto, hałas, lustro. Z perspektywy emancypacji ważna jest wspólnotowość: powrót światła dzieje się dzięki wspólnemu aktowi. To zapowiedź późniejszych ruchów kobiecych — solidarność jako warunek zmiany. Po drugie - lustro Yata: Amaterasu wychodzi, gdy widzi blask „innej Amaterasu”. Ikonicznie — kobieta rozpoznaje własną twarz, zamiast szukać potwierdzenia w cudzym spojrzeniu. To antyteza „księżycowej” zależności.

Jednocześnie mit pokazuje dwuznaczność: Uzume rozbawia bogów gestem, który tradycja opisała jako frywolny, wręcz obsceniczny. W feministycznej lekturze to napięcie między użyciem kobiecego ciała jako narzędzia a odzyskiwaniem sprawczości poprzez performance. Raichō widziała ten paradoks, ale go przekształciła: istotą nie jest erotyczny „numer”, lecz rytuał przywracania światła.

Relacja Amaterasu–Tsukuyomi (słońce–księżyc) dopełnia obraz. Po zabiciu bogini pokarmu przez Tsukuyomiego słońce i księżyc rozdzielają się — dzień i noc już się nie spotykają. Dla Raichō to gotowa metafora: zastąpienie słońca księżycem w funkcjach publicznych oznacza, że kobiety mają „świecić” tylko wtedy, gdy pozwala na to czyjeś światło. To właśnie stan, który manifest nazywa po imieniu.

Dlaczego ten mit działa emancypacyjnie? Bo nie jest elitar­nym cytatem, lecz rdzeniem kulturowej pamięci. Ruch Raichō polega na tym, by odwrócić kierunek: z mitu służącego państwu uczynić mit służący podmiotowości.

Co było po Raichō?

Wpływ Raichō nie polegał na natychmiastowych ustawach; polegał na zmianie języka i wyobraźni. „Słoneczna” metafora trwale weszła do japońskiego dyskursu o kobiecości — obok sporów o prawa pracownicze, edukacyjne i reprodukcyjne. Kolejne dekady przyniosły nowe fale, nowe akcenty: od ochrony macierzyństwa (zgodnej z kulturalnym feminizmem Raichō), przez powojenne walki o obywatelstwo, po radykalne hasła lat 60.–70. (w tym głośne spory o antykoncepcję i prawo do aborcji). W ujęciu socjologicznym, jak zauważa Muta Kazue, właśnie wtedy widać, jak z feministycznej historii wyłania się potencjał ruchu — zdolność do tworzenia nowych „świateł” w przestrzeni publicznej.

Co zostaje z Amaterasu? Nie tylko bunt. Zostaje potencjał: idea, że kobiecość nie polega na odbijaniu cudzego blasku, lecz na generowaniu własnego; że „wyjście z jaskini” bywa procesem, a nie jednorazowym gestem; że lustro — także to w Ise — jest nie tyle fetyszem, ile zaproszeniem dla kobiet do rozpoznania własnej wartości.

Raichō zrobiła rzecz genialnie prostą: przestroiła symbolikę, nie psując melodii. Amaterasu była państwowym słońcem; stała się kobiecym światłem świadomości. I to właśnie dlatego ta metafora wciąż działa — w literaturze, w ruchach społecznych, w codziennych decyzjach. Bo pytanie, które postawiła, nie przestaje być aktualne: czy świecę własnym światłem, czy tylko odbijam cudze?

Amaterasu we współczesnej Japonii

W Japonii jest wiele sanktuariów shintō, ale Ise Jingū to miejsce wyjątkowe. To właśnie tu, w sercu prefektury Mie, od ponad 1500 lat oddaje się cześć Amaterasu — i choć sama świątynia była wielokrotnie odbudowywana, jej rytuały trwają niemal nieprzerwanie. Co 20 lat, zgodnie z tradycją shikinen sengū (式年遷宮), cały kompleks jest wznoszony na nowo, deska po desce, przy użyciu dawnych technik ciesielskich. Ostatnia rekonstrukcja zakończyła się w 2013 roku, a kolejna zaplanowana jest na 2033.

Co ciekawe, w naszym świeckim świecie, Ise Jingū wciąż przyciąga rekordowe liczby wiernych. W roku 2013 odwiedziło je ponad 14 milionów pielgrzymów. Niektórzy przybywają z autentycznej wiary, inni — by dotknąć tradycji, którą postrzegają raczej jako kulturowe dziedzictwo niż religijny obowiązek. Zresztą same rytuały w Ise mają dziś podwójny charakter: są zarówno wydarzeniem religijnym, jak i państwowym.

Symbolika Amaterasu jest wciąż żywa w ceremoniach cesarskich. Podczas intronizacji cesarza Naruhito w 2019 roku centralnym punktem była ceremonia Daijōsai (大嘗祭) — ofiarowania nowo zebranych plonów Amaterasu. Choć w XXI wieku budziło to debaty o rozdziale religii od państwa, rytuał przeprowadzono niemal tak samo jak w VIII wieku.

W szkołach podstawowych dzieci uczą się o Amaterasu w ramach lekcji o mitach narodowych. W podręcznikach podkreśla się jej rolę jako boskiej pramatki rodu cesarskiego i strażniczki porządku świata. Badania socjologiczne pokazują, jak oczywiście moglibyśmy się spodziewać w tak rozwiniętym społeczeństwie, że młode (młode w Japonii – to znaczy poniżej 60 lat) pokolenia traktują tę wiedzę bardziej jako element kultury niż akt wiary. Współczesne Japonki, zwłaszcza te zainteresowane feminizmem, chętnie reinterpretują Amaterasu jako symbol autonomii i twórczej siły, odwołując się do spuścizny Hiratsuki Raichō.

Amaterasu w popkulturze

W XXI wieku Amaterasu wyszła daleko poza ramy religii i tradycji. Jej postać — albo przynajmniej jej imię — funkcjonuje dziś jako kod kulturowy, rozpoznawalny także przez ludzi, którzy nigdy nie byli w Ise ani nie czytali „Kojiki”. W anime, grach wideo i filmach motyw Amaterasu bywa traktowany z powagą, ale też swobodnie przetwarzany, czasem wręcz ironicznie.

„Naruto” — czarne płomienie bogini

W najpopularniejszy (zaraz po Dragon Ballu) anime i mandze „Naruto” Amaterasu jest nazwą potężnej techniki ninja. To czarne płomienie, które nigdy nie gasną, dopóki nie spalą swojego celu — metaforycznie to echo boskiego światła, które oświetla i konsumuje wszystko. Postać Itachiego Uchiha używa tej techniki jako „ostatniej broni”. Choć fabuła nie wchodzi w religijne detale, sama nazwa działa jak znak rozpoznawczy: w kulturze japońskiej natychmiast budzi skojarzenie z boską mocą absolutną.

 „Ōkami” — Amaterasu jako wilczyca

W grze „Ōkami” (Capcom, 2006) Amaterasu pojawia się w najbardziej twórczej reinterpretacji mitu. Gracz wciela się w białą wilczycę — wcielenie bogini słońca — która musi przywrócić światu równowagę i światło. To niezwykła mieszanka: pejzaże stylizowane na japońskie drzeworyty ukiyo-e, muzyka inspirowana gagaku, liczne odniesienia do mitów „Kojiki”. Gra zdobyła status kultowej i do dziś uchodzi za jedną z najbardziej artystycznych produkcji w historii gier o Japonii.

 „Smite” — bogini w arenie bitewnej

W popularnej grze MOBA „Smite” Amaterasu jest jednym z grywalnych bóstw. Jej design łączy klasyczne motywy shintō — stylizowane zbroje, promienie światła — z dynamiczną, pełną akcji rozgrywką. Przedstawia ją jako boginię wojowniczkę.

 „Persona 4” — Amaterasu jako archetyp mocy

W serii „Persona”, opartej na jungowskiej psychologii i japońskiej symbolice (więcej o tej grze piszemy tu: Japoński folklor w grze Shin Megami Tensei: grając w Personę w rytmach shinto), Amaterasu jest nazwą końcowej, najbardziej rozwiniętej formy jednej z postaci, Yukiko Amagi. To subtelne, ale mocne nawiązanie: bogini, która odzyskuje swoje „światło”, staje się symbolem odkrycia własnej tożsamości. To współgra, i to na dość głębokich warstwach psychologicznych, z tą częścią fabuły, która jest poświęcona postaci Yukiko.

W kulturze popularnej Amaterasu działa dziś jak archetyp: raz jako symbol potężnej energii, raz jako opiekuńcza bogini, innym razem jako ironiczny półuśmiech. W literaturze fantasy często pojawiają się postacie bogiń inspirowanych Amaterasu, a w japońskich reklamach kosmetyków jej imię jest używane do oznaczania „nieskazitelnego blasku”.

Co ciekawe, w popkulturze zachodniej też pojawia się coraz częściej — np. w serialu „American Gods” Neila Gaimana i jego adaptacji telewizyjnej, gdzie Amaterasu jest jednym z bóstw „żyjących wśród ludzi” w nowoczesnym świecie. Widać wyraźnie, że współczesna Amaterasu funkcjonuje w dwóch równoległych obiegach: w Japonii jako część rytuału, pamięci i tożsamości narodowej; oraz globalnej popkulturze jako symbol światła, siły i boskiej energii, oderwany od ścisłego kontekstu religijnego.

Długa droga światła

Światło Amaterasu przebyło w Japonii długą drogę — od lokalnego kultu rybaków Ama, przez mit zapisany w „Kojiki”, aż po ideologiczne narzędzie Yamato i symbol boskiego pochodzenia cesarza w epoce Meiji. W jej historii odbija się historia całej Japonii: religii, która staje się polityką, mitu, który kształtuje prawo, i opowieści, którą wciąż reinterpretują kolejne pokolenia. Ale Amaterasu nie jest tylko postacią z zamierzchłych czasów. Wciąż żyje w rytuałach Ise Jingū, w ceremoniach cesarskich, w podręcznikach, w popkulturze i w języku codziennym. Jej lustro, Yata no Kagami, jest jednym z trzech świętych regaliów Japonii, ale jest też czymś więcej — symbolem nieustannego pytania o tożsamość, zarówno narodową, jak i indywidualną.

Być może dlatego Hiratsuka Raichō dostrzegła w niej coś więcej niż boginię — zobaczyła archetyp: światło, które można stracić, ale które zawsze można odzyskać. Jej słowa „Na początku kobieta była Słońcem” to nie tylko manifest emancypacji, lecz także wezwanie do autonomii, które wykracza poza kwestie płci czy polityki. W micie o bogini ukrywającej się w jaskini każdy z nas może odnaleźć siebie: momenty wycofania, utraty głosu, bycia w cieniu. I każdy może odnaleźć w nim drogę powrotu — do własnego blasku. Bo Amaterasu, choć boginią jest od wieków, wciąż uczy, że światło nie jest czymś danym raz na zawsze. Jest czymś, co trzeba odnaleźć w sobie, za każdym razem na nowo.

Sprawdź podobne artykuły:

Tragedia Izanami i furia Izanagiego w krainie rozkładu – w japońskich mitach stworzenia śmierć zawsze wygrywa

Urodzone w piekle, pochowane w Jōkanji – co uczyniono tysiącom kobiet Yoshiwary?

Górska wiedźma Yamanba – kobieca dzikość, która przerażała mężczyzn patriarchatu tradycyjnej Japonii

Poznaj historię Umeko Tsudy: wysłana samotnie do Ameryki jako pięciolatka – po powrocie odmieniła los japońskich kobiet

Kobiety yakuzy – w ciszy dźwigające blizny ciała i serca

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!