Poznaj historię Umeko Tsudy: wysłana samotnie do Ameryki jako pięciolatka – po powrocie odmieniła los japońskich kobiet
Odwaga i nieustępliwość
W 1871 roku, kiedy Japonia dopiero otwierała się na świat po dwóch i pół wieku izolacji, pięcioletnia Umeko Tsuda wyruszyła w podróż, która na zawsze odmieniła jej los – i całej generacji kobiet Japonii Meiji. Była najmłodszą uczestniczką Iwakura shisetsu – misji wysłania pięciorga dzieci do Stanów Zjednoczonych, by nauczyły się języka, nauk ścisłych i nowoczesności Zachodu. W świecie, gdzie kobiety nie miały głosu, to właśnie ona została wybrana, by stać się mostem między dwiema cywilizacjami. Jednak dla małego dziecka oznaczało to coś znacznie trudniejszego niż dyplomatyczny eksperyment: opuszczenie rodziny, kraju, zwyczajów i wyruszenie w całkowite nieznane – samej, bez rodziców, bez przyjaciół, bez języka. Pięcioletnia dziewczynka. Tego, co wtedy czuła, nie oddadzą suche daty – musiała jednocześnie dorastać i przetrwać, powoli i stopniowo ucząc się, że samotność może być ceną przyszłej wolności.
Spędziła ponad dekadę w Ameryce, co ukształtowało Umeko w sposób, którego nikt nie przewidział. Powróciła do Japonii jako wykształcona, pewna siebie młoda kobieta, władająca angielskim lepiej niż własnym ojczystym językiem. Ale kraj, do którego wróciła, nie był gotowy na kobiety takie jak ona. Japonia epoki Meiji pędziła ku modernizacji, lecz wciąż oczekiwała od kobiet posłuszeństwa, milczenia i zamknięcia w przestrzeni domowej. Umeko nie pasowała do tych ram. Była za bardzo „zachodnia” dla Japończyków i zbyt „japońska” dla Amerykanów. W tym rozdźwięku kryło się jednak jej powołanie – dostrzegła, że edukacja kobiet mogłaby stać się kluczem do prawdziwej przemiany Japonii, głębszej niż import maszyn i kolei.
Założenie szkoły Tsuda Juku w 1900 roku było aktem odwagi i cichej rewolucji. Nie chodziło jedynie o nauczanie języka angielskiego czy arytmetyki. Umeko chciała dać Japonkom to, czego nie miały od wieków – wolność wyboru, autonomię w decydowaniu o sobie i przede wszystkim - prawo do edukacji. Jej marzenie było większe niż ona sama, a jednocześnie głęboko osobiste. Patrząc na swoje studentki, widziała w nich dziewczynkę, którą kiedyś była: zagubioną, niepewną, ale spragnioną wiedzy. Jej życie to opowieść o odwadze, o samotności, o kobiecie, która stworzyła miejsce, gdzie inne kobiety mogły wreszcie zacząć pisać własne, osobiste historie – a nie być tylko i wyłącznie ryōsai kenbo - „dobrą żoną, mądrą matką”. Poznajmy dziś jej życie, odwagę i nieustępliwą działalność.
Japonia – lata 70. XIX wiek
Ulica Ginzy, Tokyo, początek lat siedemdziesiątych XIX wieku. Powietrze jest ciężkie od zapachu świeżo ciętego drewna i węgla, którym ogrzewają się małe warsztaty, ale niesie też zupełnie nowe wonie — woskowane skórzane buty, mydła o kwiatowych nutach sprowadzane z Londynu, aromat kawy, której jeszcze niewielu zasmakowało. Po bruku, który jeszcze niedawno był ubitym piaskiem, stukają obce dźwięki: żelazne obręcze kół powozów ciągniętych przez konie, krzyk gazeciarzy sprzedających nowiny o kolejnych dekretach cesarza, i melodia, której starsi mieszkańcy nie potrafią zrozumieć — marsz wojskowy grany na zachodnią modłę, w taktach nieznanych tradycyjnej muzyce gagaku.
To Japonia na progu nowoczesności, rozdarta pomiędzy pamięcią dawnego Edo a żarem nowych idei Meiji. Jeszcze przed chwilą była krajem zamkniętym, żyjącym pod żelazną kurtyną sakoku, gdzie system klasowy dzielił ludzi jak góry i rzeki, a los kobiet wyznaczały patriarchalne kodeksy — wierność mężowi, posłuszeństwo rodzinie, cnota milczenia. Teraz jednak, po Restauracji Meiji, świat Japonii zmienił się gwałtownie. W ciągu kilku lat runęły mury odgradzające kraj od świata: przybyli pierwsi nauczyciele z Ameryki, otwarto szkoły dla dziewcząt, a po ulicach krążyły plotki o nowych ideach — wolności, równości, edukacji.
Ale zmiana miała swoją cenę. Kobiety, choć powoli zaczynały pojawiać się w szkołach i na łamach gazet, wciąż tkwiły w sieci ideologii ryōsai kenbo — „dobrej żony, mądrej matki” — nakazującej, by ich wartość mierzono posłuszeństwem i umiejętnością wychowania synów. W salonach tokijskich elit rodziły się jednak ruchy emancypacyjne, dyskutowano o prawach obywatelskich, o literaturze Zachodu, o tym, czy kobieta może być twórcą, a nie tylko strażniczką domowego ogniska. W powietrzu czuć było napięcie — rozdarcie między światem starych wartości a światem, który dopiero się wyłaniał, jeszcze niepewny, ale obiecujący.
W tym świecie pełnym kontrastów – pomiędzy shōji a ceglaną fasadą, kimono a gorsetem, między starym kodeksem samurajskim a nowym kodeksem cywilnym – dorastała Tsuda Umeko. Japonia była jak organizm rozdarty pomiędzy tradycją a nowoczesnością, a jej życie stało się jednym z najciekawszych przykładów tego, jak jednostka mogła kształtować własną drogę w czasach, gdy zmieniało się wszystko – język, edukacja, rola kobiet, a nawet tożsamość narodowa.
Tsuda Umeko – narodziny 1864
Tsuda Umeko (津田 梅子) przyszła na świat 31 grudnia 1864 roku, w czasach, gdy Japonia stała u progu epokowej przemiany. Był to ostatni rok ery Genji — końcówka burzliwego okresu bakumatsu, gdy potęga shogunatu Tokugawa kruszyła się pod naciskiem wewnętrznych buntów i presji ze strony Zachodu. W Edo, tętniącej życiem stolicy shogunatu, rodziła się dziewczynka, której życie miało stać się symboliczną opowieścią o przejściu Japonii od świata zamkniętych bram ku nowoczesności.
Rodzina Tsuda należała do niższego stanu samurajskiego, a więc zajmowała miejsce w strukturze społecznej opartej jeszcze na czterech tradycyjnych filarach: shi-nō-kō-shō (士農工商) — samurajów, rolników, rzemieślników i kupców. Ojciec Umeko, Tsuda Sen, był człowiekiem niezwykłym: samurajem, który z biegiem czasu stał się reformatorem, pedagogiem i orędownikiem nowoczesnej edukacji. W młodości wychowany w duchu bushidō, nosił w sobie pamięć o hierarchii i dyscyplinie, lecz jednocześnie fascynował się Zachodem i jego nauką. W swojej osobie łączył pozornie nieprzystające światy – tradycyjny etos wojownika i ciekawość tego, co nowe, nieznane, pełne obietnic (inną osobą tych czasów, która była otwarta na zmiany był: Człowiek z mosiądzu i gwiazd – jak genialny wynalazca Hisashige Tanaka wepchnął samurajską Japonię w nowoczesność?).
Atmosfera domu Tsudów była zatem domem paradoksów. Z jednej strony panowała tam surowość i hierarchia typowa dla rodzin samurajskich — poszanowanie dla starszych, obowiązek nauki kaligrafii, znajomość klasycznych tekstów chińskich. Z drugiej strony Sen i jego żona, Hatsuko, otaczali dzieci troską i zachęcali do poszerzania horyzontów. Sam Tsuda Sen już wtedy fascynował się zachodnimi naukami przyrodniczymi, a jego spotkania z cudzoziemcami w Edo pozostawiły na nim ślad. Mimo skromnych środków finansowych starał się zapewnić swoim dzieciom edukację, jakiej wymagały nowe czasy, przeczuwając, że Japonia stoi na progu ogromnej transformacji.
W tej atmosferze dorastała mała Umeko, dziewczynka o żywych oczach i szybkim umyśle. Pierwsze pięć lat jej życia to czas, kiedy Japonia jeszcze nie podjęła ostatecznej decyzji, czy pozostać zamkniętą na świat, czy też otworzyć szeroko drzwi. W Edo trwały dyskusje, na ulicach pojawiali się pierwsi cudzoziemcy, a wieści o zachodnich wynalazkach rozbudzały wyobraźnię. W domu Tsudów dziecko mogło widzieć, jak tradycyjne stroje i rytuały sąsiadowały z opowieściami o parostatkach, elektryczności i alfabetach innych niż kana. Był to świat rozpięty między przeszłością a przyszłością, a Umeko nasiąkała tym napięciem od najmłodszych lat.
Kiedy Umeko miała zaledwie kilka lat, w Japonii rozległ się huk zmian, które dosięgnęły każdego domu. W 1868 roku, gdy miała cztery lata, wybuchła wojna boshin, a shogunat Tokugawa upadł, ustępując miejsca władzy młodego cesarza Mutsuhito (więcej o wojnie bakumatsu tu: Republika Ezo – jedyna w swoim rodzaju demokracja samurajska a o upadku Tokugawów tu: Ród shōgunów Tokugawa po upadku Japonii Samurajów – jak przetrwali XX wiek i co robią dziś?). Edo, miasto jej narodzin, wkrótce przemianowano na Tokyo — „Wschodnią Stolicę” — i stało się centrum nowej ery Meiji.
Rodzina Tsudów, będąca częścią dawnego porządku, musiała odnaleźć się w świecie, gdzie samurajskie przywileje straciły rację bytu. W domu Umeko toczyły się rozmowy o nowych reformach, o zniesieniu prawa do noszenia miecza, o podatkach i o tym, jak zdobyć nowe umiejętności, by przetrwać. Dla małej dziewczynki były to pierwsze lekcje tego, że świat, w którym przyszło jej żyć, jest światem zmian i że nic nie jest dane raz na zawsze.
Dzieciństwo Umeko przypadło na czas głębokich przemian w Japonii. W domu panowała atmosfera otwartości na naukę – ojciec zachęcał córkę do poznawania podstaw etykiety i prostych wierszy, ale też interesował się językami obcymi i nowoczesną edukacją. To właśnie te zainteresowania sprawiły, że pięcioletnia Umeko znalazła się w grupie dziewcząt wysłanych do Stanów Zjednoczonych w ramach Iwakura Mission. Jej ojciec wierzył, że przyszłość Japonii należy do tych, którzy będą umieli rozmawiać z Zachodem, rozumieć jego naukę i technologię. Można powiedzieć, że jeszcze zanim dziewczynka nauczyła się dobrze pisać po japońsku, los szykował ją do roli, w której stanie się jednym z symboli spotkania dwóch światów.
Jej wczesne lata były zatem przedsionkiem wielkiej podróży – zarówno tej dosłownej, która czekała ją niedługo, jak i tej duchowej, związanej z poszukiwaniem własnej tożsamości między Japonią a Zachodem. W jej dziecięcej pamięci zapisał się dom, w którym tradycja spotykała reformy, a stare opowieści o honorze samurajów mieszały się z fascynacją zachodnią edukacją i nowymi wynalazkami.
Edukacja w Ameryce - zaskoczenie
Kiedy sześcioletnia Umeko opuściła Yokohamę w 1871 roku, nie rozumiała jeszcze, że opuszcza nie tylko swój dom, ale cały świat, jaki dotąd znała. W jej pamięci pozostał obraz portu – szarość wody, rytmiczne skrzypienie cum i smukłe sylwetki żaglowców, które miały ją unieść w przyszłość. Była najmłodszą z pięciu japońskich dziewcząt wysłanych do Stanów Zjednoczonych w ramach Iwakura shisetsu (岩倉使節団), wielkiej misji modernizacyjnej ery Meiji. Gdy statek odbijał od brzegu, Umeko trzymała kurczowo rękę swego ojca Sen’a, lecz już kilka dni później została powierzona pod opiekę zupełnie obcych ludzi. Od tej chwili jej dzieciństwo miało należeć do innego kontynentu, innego języka, innego systemu wartości.
Po przybyciu do Waszyngtonu została adoptowana przez rodzinę Charlesa Lanmana, amerykańskiego prawnika, pisarza i artysty. Lanmanowie byli zafascynowani Japonią i chętnie zaopiekowali się małą Umeko, traktując ją jednocześnie jak córkę i jak „żywy symbol” egzotycznego Wschodu. Ich dom wypełniał zapach drewna, ciężkich zasłon i farby olejnej; ściany zdobiły pejzaże Potomaku, a biblioteka uginała się od książek o historii, sztuce i polityce. Dla Umeko było to środowisko zupełnie odmienne od świata tatami, przesuwanych shōji i subtelnego zapachu kadzidła. Tutaj królowały ciężkie, amerykańskie meble, dźwięk fortepianu i echo języka angielskiego, którego nie rozumiała zupełnie.
Początki były trudne. Umeko – drobna, cicha dziewczynka – stawała przed światem, który mówił, zachowywał się, a nawet jadał inaczej, niż kiedykolwiek widziała. Nauka języka była jak wspinaczka po stromym klifie: litery alfabetu zdawały się plątaniną znaków pozbawionych sensu, a dźwięki słów – muzyką, której melodię trzeba było przyswoić bez nut. Lanmanowie zatrudnili dla niej guwernantkę, a później zapisali ją do szkoły dla dziewcząt. Tam, otoczona amerykańskimi rówieśnicami, po raz pierwszy zetknęła się z zachodnią edukacją: arytmetyką, literaturą, geografią, a przede wszystkim – z myślą, że dziewczynki mogą i powinny uczyć się tak samo jak chłopcy.
To musiało wywołać w niej wstrząs. W Japonii epoki Meiji kobiety nadal były w dużej mierze zamknięte w domu; edukacja dziewcząt, jeśli w ogóle istniała, sprowadzała się do kaligrafii, poezji waka i umiejętności prowadzenia gospodarstwa. W Ameryce XIX wieku Umeko nagle zetknęła się z ideą, że kobieta może być pełnoprawną uczestniczką życia publicznego – może mówić, decydować, mieć własne ambicje. W domu Lanmanów widziała, jak gospodyni prowadziła długie rozmowy o polityce przy stole, jak kobiety w stowarzyszeniach literackich dyskutowały o książkach i przyszłości świata.
Dla małej Japonki był to świat jednocześnie fascynujący i zupełnie obcy. Z czasem nauczyła się języka angielskiego tak dobrze, że zaczęła myśleć w tym języku. Uwielbiała czytać – sięgała po klasykę literatury angielskiej, amerykańską poezję, książki naukowe. Jednak im głębiej zanurzała się w nową kulturę, tym wyraźniej czuła, że nigdy nie przestanie być Japonką. W domu Lanmanów często odwiedzali ją przedstawiciele ambasady japońskiej, którzy przypominali jej, że jest częścią większej misji – symbolem przyszłości Japonii.
Dorastając, coraz wyraźniej dostrzegała swoją podwójną tożsamość. Wewnątrz szkolnych murów była „Miss Tsuda”, drobną, niezwykle utalentowaną azjatycką dziewczynką, której akcent z czasem niemal całkowicie zniknął. Ale w środku toczyła cichą walkę: rozdarcie między swobodą, jaką dawała jej Ameryka, a świadomością, że pewnego dnia musi wrócić do kraju, w którym od kobiety oczekuje się milczenia, skromności i podporządkowania.
Ten konflikt ukształtował jej osobowość. Już jako nastolatka zaczęła rozumieć, że edukacja kobiet w Japonii – zaniedbana, marginalizowana, traktowana jako zbędny luksus – jest kluczem do zmiany przyszłości kraju. Być może jeszcze nie potrafiła tego nazwać, ale czuła, że jej własne doświadczenie jest czymś więcej niż osobistą historią. Była jak most między dwoma światami: Japonia dała jej rodzinę i wczesne dzieciństwo, Ameryka dała dorastanie, a ona musiała te dwa bieguny kiedyś połączyć.
Kiedy miała piętnaście lat, mówiła już biegle po angielsku, czytała Shakespeara w oryginale, grała na pianinie i znała na pamięć amerykańskie wiersze. W tym samym czasie jej rówieśniczki w Japonii uczyły się, jak nienagannie składać kimono i prowadzić dom. Umeko zaczynała rozumieć, że jej powrót do ojczyzny będzie czymś więcej niż osobistym wyborem – będzie powrotem kogoś, kto posiadł wiedzę niedostępną większości kobiet w Japonii.
To właśnie w Waszyngtonie, w spokojnych wnętrzach domu Lanmanów, narodziło się jej powołanie. Jeszcze nie wiedziała, że za kilkanaście lat stanie się pionierką edukacji kobiet w Japonii. Ale już wtedy czuła, że jej życie nie należy wyłącznie do niej samej.
Powrót do Japonii – rozdarcie
Gdy 18-letnia Tsuda Umeko (津田梅子) stawała na pokładzie statku w porcie San Francisco, patrząc na odpływające wybrzeże, miała wrażenie, jakby opuszczała swój prawdziwy dom. Japonia, do której wracała, była dla niej niemal abstrakcyjnym pojęciem – mglistym wspomnieniem zapachu drewna i tatami, uśmiechu matki i świątecznych lampionów, które widziała jako pięcioletnie dziecko. Przez ponad dekadę w Stanach zdążyła wrosnąć w zupełnie inny świat: mówiła i myślała po angielsku, znała na pamięć wiersze Byrona i Shakespeara, wiedziała, jak nakrywać do stołu według zachodnich zasad etykiety i potrafiła prowadzić rozmowę z amerykańskimi intelektualistami. Japonia zaś pozostawała niemal mitem – krajem, w którym się urodziła, ale który wyblakł we mgle dziecięcej amnezji.
Po długiej podróży statek zawinął do portu w Yokohamie. Umeko zapamiętała ten moment na całą resztę życia. Zamiast egzotycznego kraju o zapachu kadzideł, który odcisnął się gdzieś w jej dziecięcej pamięci, zobaczyła Japonię, która próbowała być kimś innym. Port tętnił życiem – na nabrzeżu obok siebie stali mężczyźni w europejskich garniturach i urzędniczych melonach, samuraje bez katan, którzy niedawno stracili przywileje, odziani jeszcze w stare kamishimo, handlarze ryb ubrani w wysłużone happi, a w tle, wysoko nad tłumem, powiewały zachodnie flagi kompanii handlowych.
To był kraj w stanie transformacji – kraj rozdarty między dwoma skrajnymi biegunami. Restauracja Meiji trwała już 14 lat. Samurajski system został rozmontowany, stolica przeniesiona do Tokyo, a shōgunat stał się historią. Władze gorączkowo modernizowały państwo na wzór Zachodu, ale społeczeństwo jeszcze nie nadążało. W herbaciarniach obok pachnącego tatami stały francuskie krzesła, a na stole leżały srebrne sztućce – których nikt nie potrafił używać poprawnie.
Dla Umeko ten świat był obcy w każdym wymiarze. Chociaż biologicznie Japonka, czuła się bardziej Amerykanką. Myślała po angielsku, pisała po angielsku, wstydziła się swojego niezgrabnego japońskiego. Nawet jej sposób poruszania się miał w sobie coś zachodniego – prosty kręgosłup, długie kroki, pewność, która w oczach tradycyjnych Japończyków mogła uchodzić za brak skromności.
Najbardziej bolesne było spotkanie z rodziną. Ojciec, Tsuda Sen, który wysłał ją w podróż jako pionierkę kobiecej edukacji, oczekiwał, że Umeko teraz stanie się wzorem dla innych Japonek. Ale rodzina i krewni mieli swoje wyobrażenia o tym, jak powinna żyć. W kulturze, w której wciąż obowiązywał model „ryōsai kenbo” (良妻賢母) – „dobrej żony i mądrej matki” – młoda kobieta powinna była przygotowywać się do małżeństwa, posłusznie wypełniać wolę męża i dbać o dom. Umeko nie potrafiła się w tym odnaleźć. W Stanach uczyła się, że kobieta może studiować nauki ścisłe, prowadzić własne badania, wybierać męża, a nawet… nie wychodzić za mąż, jeśli tego nie chce. W Japonii wszystko to brzmiało jak herezja.
Pierwsze miesiące były dla niej czasem głębokiej izolacji. Trudno było znaleźć wspólny język – dosłownie i w przenośni. Gdy próbowała rozmawiać z rówieśnicami, czuła, że należy do innego świata. One marzyły o dobrym zamążpójściu, ona – o edukacji i nauce. One znały na pamięć fragmenty „Genji monogatari”, ona recytowała wiersze Miltona. Patrzono na nią podejrzliwie – z jednej strony była powodem do dumy, bo podróżowała i zdobywała wiedzę w Ameryce, z drugiej zaś uznawano ją za „zbyt zachodnią”, jakby zatraciła swoją „prawdziwą japońskość”.
W tych dniach Umeko zaczęła zadawać sobie pytania o własną tożsamość. Kim była? Japonką wychowaną w obcym kraju? Amerykanką urodzoną w Japonii? A może kimś pomiędzy – kobietą, która nie należy w pełni do żadnego świata? W listach do swoich amerykańskich opiekunów pisała o poczuciu osamotnienia i o tym, że Japonia jest dla niej jak „obca ojczyzna”.
Ten wewnętrzny konflikt stał się osią całego jej życia. Umeko wiedziała jedno: nie mogła wrócić do roli cichej, podporządkowanej córki i przyszłej żony. Nie po to spędziła kilkanaście lat w Ameryce, by zapomnieć, czym jest wolność myślenia. Musiała znaleźć sposób, by połączyć te dwa światy – Japonię, której serce biło jeszcze w rytmie tradycji, i Zachód, który wdarł się do jej duszy jak silny, orzeźwiający wiatr.
Działalność w Japonii
Kiedy Umeko Tsuda powróciła do Japonii w 1882 roku, po latach spędzonych w Stanach Zjednoczonych, czuła się jakby wysiadła na innej planecie. Miała osiemnaście lat i w głowie pełno wspomnień o szerokich amerykańskich ulicach, gwarze koedukacyjnych szkół, wolności myśli i równych prawach uczniów – a znalazła się w kraju, który wciąż żył według reguł odchodzącej epoki. Japonia była już w trakcie głębokich przemian ery Meiji, ale jej reformy nie sięgały wszędzie tak samo. Na uniwersytetach pojawiali się pierwsi studenci poznający naukę Zachodu, powstawały nowoczesne instytucje finansowe i fabryki, w Tokyo budowano linie kolejowe. Jednak status kobiet pozostał niemal niezmieniony: ich świat kończył się najczęściej na progu domu, a społeczne oczekiwania sprowadzały się ciągle do tego samego – być posłuszną córką, wierną żoną i dobrą matką.
To zderzenie światów było dla Umeko brutalne. W Waszyngtonie widziała nauczycielki i wykładowczynie akademickie, czytała eseje pisane przez kobiety, uczestniczyła w dyskusjach o literaturze i nauce. W Japonii odkryła, że wiele jej rówieśniczek nie potrafi zupełnie nic powiedzieć o literaturze poza absolutnymi klasykami chińskimi, a dziewczynki z zamożniejszych rodzin uczyły się głównie haftu, ceremonii herbacianej i kilku zasad dobrego wychowania. „Czułam, że wróciłam do kraju, który mnie nie rozumie” – zapisała w jednym z listów do swoich dawnych opiekunów z USA. To właśnie wtedy w Umeko zaczęło kiełkować przekonanie, które później stało się jej życiową misją: że prawdziwa wolność kobiet zaczyna się od edukacji.
Pierwsze kroki były niepewne i pełne frustracji. Umeko, choć biegle władała angielskim, sama miała trudności z japońskim piśmiennictwem – przez lata w Stanach nie używała kanji i musiała na nowo uczyć się rodzimego języka. Jednak szybko znalazła pracę jako nauczycielka angielskiego w Peeresses’ School, elitarnej szkole dla córek arystokratów. Tam po raz pierwszy zetknęła się z japońskimi dziewczętami z wyższych sfer, które – choć miały dostęp do najlepszych materiałów – były wychowywane w atmosferze uległości wobec mężczyzn i tradycji. Umeko dostrzegła w ich oczach coś znajomego: pragnienie, by świat oferował im coś więcej niż jedynie przygotowanie do roli żony.
W tym czasie zaczęła nawiązywać kontakty z innymi kobietami, które również wierzyły, że Japonia potrzebuje głębszych zmian. Spotykała się z pionierkami takimi jak Yamakawa Sutematsu – jedną z jej towarzyszek z misji Iwakury, która również wróciła z USA – oraz z Ume Hirano, późniejszą współzałożycielką żeńskiej szkoły. Razem prowadziły nieformalne spotkania, podczas których wymieniały się doświadczeniami z Zachodu, dyskutowały o edukacji kobiet i zastanawiały się, jak zaszczepić w Japonii nowy model myślenia.
W 1889 roku, dzięki wsparciu starych przyjaciół z Ameryki, Umeko ponownie wyjechała za ocean – tym razem na studia do Bryn Mawr College w Pensylwanii. Tam, otoczona najnowszymi osiągnięciami nauki, obserwowała, jak kobiety na Zachodzie stają się coraz bardziej niezależne i pewne siebie. Kiedy w 1892 roku wróciła do Japonii, wiedziała już, czego chce: stworzyć szkołę, która da Japonkom realną szansę na edukację na światowym poziomie.
W 1900 roku założyła Tsuda Juku – niewielką, prywatną szkołę języka angielskiego dla dziewcząt, która z czasem stała się jedną z najbardziej prestiżowych uczelni dla kobiet w kraju. Jej wizja była jasna: nie chodziło tylko o naukę języka czy zdobycie umiejętności praktycznych, ale o kształcenie umysłów zdolnych do samodzielnego myślenia. „Chcę, aby Japonki były kobietami świadomymi, które potrafią decydować o własnym życiu” – powtarzała.
Jednak droga do realizacji tej wizji była pełna przeszkód. Konserwatywne środowiska oskarżały ją o „zachodnią zarazę”, zarzucano jej, że niszczy tradycyjne wartości i sprowadza na kobiety „niepotrzebne marzenia”. Była też obiektem ostracyzmu – wielu uważało ją za „dziwaczkę” oderwaną od realiów Japonii. Nie brakowało trudności finansowych: szkoła przez lata utrzymywała się głównie dzięki darowiznom amerykańskich filantropów, a Umeko często poświęcała własne zdrowie, by zdobywać fundusze na kolejne stypendia dla zdolnych uczennic.
Mimo to Tsuda Juku rosła w siłę. Jej absolwentki zaczęły pojawiać się w japońskim życiu publicznym – jako nauczycielki, tłumaczki, urzędniczki. Zaczęły zmieniać język, którym mówiło się o kobietach w Japonii. Powoli, krok po kroku, wpływ Umeko rozchodził się coraz szerzej, a jej szkoła stała się miejscem, w którym rodziła się nowa definicja kobiecości: kobiety wykształconej, świadomej i odważnej.
Osobiste życie Umeko
Nigdy nie wyszła za mąż. W listach do swojej „amerykańskiej matki” – pani Adeline Lanman – potrafiła uprzejmie, lecz stanowczo ucinać powracające tematy swatania. W 1883 roku, gdy krewni i przyjaciele proponowali jej rękę cenionego oficera-chrześcijanina, prosiła wprost, by „już do tego nie wracać”. Była młoda, ale decyzja zdawała się już wtedy dojrzała: jeśli ma w życiu dźwigać misję – kształcić Japonki na miarę wieku nowoczesnego – potrzebuje wolności, której małżeństwo w ówczesnych realiach rzadko udzielało. To był wybór z przekonania, a zarazem cena: ceną bywały długie wieczory samotności, nieporozumienia z otoczeniem, świadomość bycia „niewygodną” dla porządku ryōsai kenbo.
Z uczennicami Umeko bywała surowa jak stal i ciepła jak dom – jednocześnie. W klasie wymagała bezlitośnie: perfekcyjnej wymowy („Jeszcze raz!” – powtarzała, aż głos układał się jak trzeba), pracy ze słownikiem „od deski do deski”, logiki w wywodzie. Jeśli jednak studentka naprawdę się starała, Umeko rozkwitała: potrafiła słuchać długo, tłumaczyć cierpliwie, cieszyć się, gdy ktoś „przegadał” ją argumentem. Po lekcjach bywała inna: drobna (miała nieco ponad 140 cm wzrostu), zwykle w kimonie i hakamie, z kieszonkowym zegarkiem przy pasie; śmiała się łatwo, mieszając angielski z japońskim, żyła prosto, niemal ascetycznie. Surowość Bryn Mawr (jej druga alma mater) według ideałów kwakrów i własna wiara (była anglikanką) wyrobiły w niej niechęć do przepychu: środki – jeśli tylko były – kierowała na szkołę, stypendia, książki.
Z mężczyznami i światem polityki nie miała szczęścia. W domu Itō Hirobumiego bywała tłumaczką i domową nauczycielką; widziała od kulis, jak krąg elit beztrosko sięga po usługi kurtyzan, jak „sprawy państwa” płyną w rytmie męskich zabaw. Zniechęciła się – nie do polityki jako takiej, lecz do pewnego stylu męskości. Ten zawód wzmocnił jej decyzję: nie odda życia małżeństwu, odda je edukacji.
Zapłaciła także zdrowiem. Od 1906 roku męczyła ją astma; w 1917 doszła cukrzyca – w dzienniku z czerwca tamtego roku zapisała myśl, która brzmi jak modlitwa pedagoga: aby mógł wyrosnąć nowy las, ziarno musi pęknąć. W 1919 pojawiły się konsekwencje wylewu; wycofała się z codziennego zarządzania szkołą, przekazując stery młodszym. W tym samym roku przeprowadziła się do nowego domu na Gotenyamie, gdzie krąg współpracownic – dawnych uczennic, Alice Bacon, i niezłomnej Anny C. Hartshorne – odwiedzał ją regularnie. Hartshorne, która po trzęsieniu ziemi w 1923 roku ruszyła do Ameryki zbierać fundusze na odbudowę szkoły, była jej najwierniejszą sojuszniczką – niemal siostrą. Umeko patrzyła już wówczas jakby już na wpół z zaświatów: szkoła przetrwa dzięki wspólnocie, nie dzięki jednej osobie. W 1929 roku, kilka miesięcy przed śmiercią, adoptowała bratanka, Tsudę Ma (Makoto/„Shin”) – troska o ciągłość nazwiska i domu była dla niej formą odpowiedzialności wcale nie sprzeczną z własnym wyborem samotności.
Jej listy i notatki – niemal wyłącznie po angielsku – ukazują osobę wytrwałą i silną: radości z małych zwycięstw (pierwsza darowizna z Filadelfii, stypendium dla zdolnej dziewczyny ze wsi), gniewu na bylejakość, zwątpienia, gdy „stare nawyki” tłumią zapał uczennic, i nadziei, która wraca, kiedy w klasie rozbłyśnie czyjś umysł. Pisała szczerze o zmęczeniu – że szkoła jest „większa niż ona sama”, że czasem boli ją język własnego kraju, wobec którego zawsze zostanie „odrobinę obca”. Dzięki jednak temu poczuciu wyobcowania potrafiła być prawdziwym mostem: Ameryce wytłumaczyć Japonię, Japonii pokazać Amerykę, a kobietom – wolność.
Taką zapamiętały ją uczennice: niewysoką kobietę o przenikliwym spojrzeniu, która nigdy się nie spóźniała, poprawiała wymowę bez taryfy ulgowej, a kiedy wreszcie słyszała zdanie wypowiedziane pewnie i własnym głosem, uśmiechała się szeroko i z miłością. W tym uśmiechu mieściło się wszystko: wybór, cena, wiara i długa, wymagająca miłość nauczycielki do swoich dziewcząt – miłość, która przetrwała ją samą.
Dziedzictwo Umeko Tsudy
W życiu Umeko Tsudy nie było łatwych zwycięstw, a wiele z osiągnięć, które dziś przypisuje się jej imieniu, rodziło się w samotności, zwątpieniu i cichym poczuciu wyobcowania. Była pionierką, lecz rzadko czuła się zwyciężczynią. Jej wizja Japonii, w której kobiety mogą rozwijać się intelektualnie i duchowo na równi z mężczyznami, była w epoce Meiji czymś niemal utopijnym. A jednak potrafiła ją zaszczepić – nie poprzez manifesty, lecz poprzez konsekwentne życie zgodne z wartościami, w które wierzyła.
Dziedzictwo Umeko żyje dziś w Tsuda University, w setkach kobiet, które przez jej idee zyskały odwagę, by myśleć samodzielnie i kształtować własną drogę. Ale jej wpływ jest szerszy niż historia jednej uczelni. W pewnym sensie Umeko antycypowała wyzwania, które Japonia dopiero miała podjąć – pytanie o miejsce kobiety w społeczeństwie, o granice między tradycją a nowoczesnością, o cenę, jaką jednostka płaci za przekraczanie społecznych oczekiwań.
Co ciekawe, współczesne badania nad jej działalnością odkrywają Umeko bardziej złożoną, niż przedstawiano ją przez dziesięciolecia. Nie była tylko skromną reformatorką – potrafiła być uparta, surowa wobec siebie i innych, a jej religijne przekonania często stawiały ją w konflikcie zarówno z władzami, jak i z otoczeniem. Jej listy zdradzają kobiecość wrażliwą, ale zarazem skrajną nieustępliwość. Napięcie między delikatnością a determinacją – to można uznać za oś przewodnią jej życia.
W naszym świecie, w którym edukacja kobiet stała się czymś oczywistym, łatwo zapomnieć, że dla Umeko była ona aktem odwagi – wyborem na przekór ustalonym strukturom. Jej życie przypomina, że postęp społeczny nigdy nie jest dany raz na zawsze. Wymaga odważnych ludzi, którzy potrafią patrzeć dalej niż ich epoka i trwać przy swoim, nawet gdy inni nie rozumieją. Umeko Tsuda nie zmieniła Japonii jednym gestem. Ale jej cicha, wytrwała praca stworzyła przestrzeń, w której mogły wyrosnąć nowe pokolenia niezależnych kobiet. A to, w perspektywie historii, jest jedną z najtrwalszych zmian.
"Silne kobiety Japonii" - zobacz książkę autora strony
未開 ソビエライ
Mike Soray
(Michał Sobieraj)
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
Napisz do nas...
Ciechanów, Polska
dr.imyon@gmail.com
___________________
inari.smart
Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!