Skrzypienie podłogi, echo kroków na klatce schodowej, tykanie zegara - japońska sztuka uważnego słuchania „kaze no oto”
W japońskim ogrodzie i we własnym domu
O świcie ogród jeszcze drzemie, a jednak coś w nim się dzieje. Wiatr, ledwie muśnięciem, porusza smukłe łodygi bambusa, szepczące między sobą w języku cieni i szumów, zrozumiałym tylko dla cierpliwego ucha. Z końca bambusowej rynny spada kropla wody, uderza o powierzchnię kamiennej misy i rozprasza się w maleńkich, koncentrycznych kręgach. W głębi altany porusza się furin – dzwonek wiatru – i jego czyste, kryształowe brzmienie na moment przecina ciszę, po czym znika w niej, jakby nic się nie wydarzyło. To dźwięki tak subtelne, że łatwo je przeoczyć, jeśli żyje się w pośpiechu. A jednak w Japonii uważa się je za jedne z najcenniejszych.
Dlaczego w kulturze Japonii tak wielką wagę przywiązuje się do tego, co ulotne, ledwo słyszalne, a czasem wręcz do samej ciszy? W świecie, gdzie hałas stał się tłem codzienności, te brzmienia są jak delikatne nici łączące człowieka z chwilą obecną. Japońska wrażliwość uczy, że prawdziwego sensu należy szukać nie w tym, co głośne i oczywiste, ale w tym, co wymaga uważności i otwarcia się na „prawie nic” – bo właśnie tam, w przestrzeni zmysłów, kryją się pełnia i harmonia. A przede wszystkim – kontakt z chwilą teraźniejszą, z którą tak trudno nam się połączyć – wiecznie żyjąc w planach na przyszłość oraz we wspomnieniach z przeszłości.
W dzisiejszej opowieści wyruszymy poprzez filozofię dźwięku od japońskich ogrodów – przestrzeni, które komponuje się nie tylko wzrokiem, ale i uchem – poprzez muzykę, w której cisza bywa równie ważna jak dźwięk, aż do filozofii życia, w której codzienne doświadczenia mogą stać się jak „kaze no oto” – szum wiatru, który niczego nie narzuca, a jednak porusza najgłębsze warstwy duszy. To podróż, która może pomóc zrozumieć, jak uważne słuchanie tego, czego pozornie nie ma, może stać się drogą do pełniejszego, spokojniejszego i bardziej świadomego życia – nawet jeśli mieszka się daleko od Japonii i jej ogrodów. Być może uda się nauczyć tutaj czegoś nowego – na przykład, jak słuchać tykania zegara, cichych trzasków drewna w kominku, sporadycznych skrzypnięć podłogi, echa kroków na klatce schodowej – by usłyszeć siebie.
Japońska wrażliwość na dźwięk
Język japoński, ze swoją skłonnością do poetyckiej precyzji, posiada słowa, które ujmują zjawiska dźwiękowe z niezwykłą subtelnością. Kaze no oto (風の音) – „szum wiatru” – to nie tylko opis zmysłowy, ale i metafora przemijania, znak, że świat pozostaje w ciągłym ruchu, choć często niezauważalnym. Mizu no oto (水の音) – „dźwięk wody” – obejmuje wszystko: od spokojnego plusku w kamiennej misie po potok, którego rytm tworzy własną, naturalną muzykę. Oba te terminy mówią o słuchaniu w sposób uważny, niemal kontemplacyjny, gdzie dźwięk nie jest tłem, lecz bramą do głębszego przeżycia chwili. Dopełnia je ma (間) – pojęcie, które nie ma prostego odpowiednika w językach zachodnich, a oznacza „przestrzeń” lub „ciszę” pomiędzy dźwiękami. W muzyce, teatrze nō czy codziennych rozmowach „ma” nie jest brakiem, lecz obecnością – oddechem, który pozwala wybrzmieć temu, co już zostało wypowiedziane lub zagrane.
Historia tej wrażliwości sięga głęboko w duchowość Japonii. W shintō każdy element przyrody – wiatr, woda, drzewa – może być siedzibą kami, boskiego ducha. Dźwięk jest więc śladem obecności niewidzialnego. Szum liści w świątynnym gaju, plusk wody w chōzubachi (kamiennej misie do rytualnego obmywania rąk) czy odgłos bębna taiko w czasie matsuri nie są tylko akustycznymi wrażeniami – to znaki, że świat duchowy i świat ludzki przenikają się w tej chwili. Zen z kolei podkreśla wagę ciszy, nie jako pustki, lecz przestrzeni wypełnionej potencjałem – miejsca, w którym można „usłyszeć” własny umysł. W praktyce zazen nawet najbardziej niepozorny dźwięk – kapanie wody z bambusowej rurki, echo kroków na korytarzu – staje się obiektem uważności, pozwalając na pełne zanurzenie w chwili obecnej.
Wrażliwość ta opiera się na dwóch filarach japońskiej estetyki: mujō – nietrwałości – i wa – harmonii. Mujō uczy, że każdy dźwięk jest jedyny w swoim rodzaju: szum wiatru o poranku nigdy nie będzie identyczny z tym z dnia poprzedniego, a echo bębna w górach rozbrzmiewa inaczej niż w świątynnym dziedzińcu. Ta świadomość nietrwałości rodzi pragnienie pełnego przeżywania teraźniejszości. „Wa” natomiast nakazuje, by każdy dźwięk współistniał z otoczeniem, a nie je dominował – stąd w tradycyjnych ogrodach komponuje się nie tylko widoki, lecz także pejzaże dźwiękowe: rozmieszczenie strumienia, odległość od bambusowego shishi-odoshi, a nawet gatunki drzew, których liście szeleszczą na różne sposoby. W efekcie dźwięk w kulturze Japonii jest nie tylko bodźcem zmysłowym, lecz także filozoficznym nośnikiem – czymś, co uczy uważności, pokory i współistnienia z rytmem natury.
Ogród jako instrument
Japoński ogród jest dziełem sztuki wielozmysłowej. Nie powstaje wyłącznie z myślą o oku, lecz także o uchu, które ma w nim znaleźć przestrzeń ciszy i subtelnego rezonansu natury. W tradycyjnej koncepcji krajobrazu mistrz ogrodu nie jest jedynie ogrodnikiem — jest kompozytorem, który dobiera źródła dźwięku tak samo starannie, jak kamienie, mech i piasek. W jego rękach wiatr staje się struną, woda perkusją, a cisza — najczystszym z tonów.
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych głosów ogrodu jest 風鈴 (furin) — dzwonek wiatru (więcej o nich tu: Dzwoneczki fūrin – duchowość może mieć lekkość letniego popołudnia). Pierwotnie przywędrował do Japonii z Chin jako fūtaku, metalowy dzwonek zawieszany w świątyniach buddyjskich, mający odstraszać złe duchy. Z czasem zmienił kształt i funkcję, stając się letnim symbolem domowych werand i ogrodów. Szklane furin z Edo i późniejszego okresu Meiji, malowane w motywy kwiatów czy złotych rybek, miały dźwiękiem chłodzić duszę w upalne dni. W japońskiej wyobraźni jego brzmienie jest efemeryczne — ulotne jak popołudniowy powiew, którego nie można zatrzymać. W kulturze kigo (sezonowych słów poetyckich) furin należy do lata, a jego dźwięk bywał w haiku zapisem chwili, w której czas zwalnia.
Bardziej ziemski, ale równie rytmiczny głos ogrodu to 鹿威し (shishi-odoshi) — „odstraszacz jeleni”. Jest to bambusowe korytko, przez które powoli spływa woda, aż wypełnione przechyla się, uderzając o kamień charakterystycznym puknięciem, po czym wraca na swoje miejsce, by znów się napełniać. W górach służyło do odstraszania saren i dzików z upraw, lecz w ogrodach herbacianych stało się elementem kontemplacji. Ten prosty mechanizm wprowadza do przestrzeni regularny, powtarzalny akcent, wyraźny kontrapunkt dla nieprzewidywalnych szelestów wiatru i chlupotu wody.
Jeszcze subtelniejszym instrumentem jest 水琴窟 (suikinkutsu) — „podziemne wodne koto (koto - taki isntrument strunowy)”. To ukryte pod kamienną misą gliniane naczynie, do którego z tsukubai (kamiennej misy do obmywania rąk) spadają krople wody. Ich dźwięk, odbijany i modulowany przez pustą przestrzeń naczynia, wydobywa się z ziemi jak echo dawnej pieśni. Wrażliwy słuchacz dostrzega w nim cechy yūgen — tajemniczej głębi, której nie można wyrazić słowami — oraz 間 (ma), czyli ciszy między dźwiękami, w której rezonuje sens tego, co słyszane.
W japońskim ogrodzie dźwięk nie zawsze rodzi się z tego, co w nim umieszczono. Nierzadko jest „pożyczany” z otoczenia, zgodnie z zasadą 借景 (shakkei – dosł. „pożyczony krajobraz”). To nie tylko krajobraz wizualny, zapożyczony zza muru — góra w oddali czy las sosen — ale także dźwięki spoza ogrodu: szum pobliskiego potoku, śpiew cykad w lipcowe południe, wiatr hulający w koronach bambusów (a nawet pomruk nowoczesnego i tłocznego dworca, jak w Kyoto - 京都駅 空中経路 – „ogród na dachu dworca stacji Kyoto”). Ogrodnik potrafi tak ustawić bramy, ścieżki i pawilony, by wzmocnić te odległe odgłosy lub wprowadzić je do wnętrza ogrodu niczym starannie dobrany motyw w kompozycji.
Równie ważne jest to, jak architektura ogrodu prowadzi dźwięk. Rozmieszczenie kamieni może kierować echem ku altanie herbacianej, a kępy bambusa działać jak naturalne filtry szumu wiatru. Woda spływająca po gładkiej powierzchni kamienia brzmi inaczej niż ta, która kapie z wysokości na drobne żwirki. W ten sposób ogród staje się instrumentem, na którym gra czas i pogoda — a słuchacz, jeśli potrafi zatrzymać się na chwilę, staje się współwykonawcą tego koncertu.
Muzyka szerokich przestrzeni
W japońskiej tradycji muzycznej istnieje pojęcie, które może zaskoczyć zachodniego odbiorcę: 間 (ma) – przestrzeń między dźwiękami, która jest równie istotna, a czasem nawet ważniejsza niż same nuty. W muzyce shakuhachi – bambusowego fletu używanego przez mnichów komusō (虚無僧 – dosł. „mnich pustki i nicości”) – to właśnie ma pozwala na wniknięcie oddechu i ciszy w tkankę utworu. Shakuhachi nigdy nie brzmi w sposób ciągły; fragmenty przerywane są momentami wytchnienia, w których słychać tylko wiatr, własny oddech lub odległy szelest liści. Te pauzy mają wymiar medytacyjny – oddzielają i uwydatniają dźwięk, tworząc z nim całość. Podobnie w muzyce na 琴 (koto), trzynastostrunnej cytrze, oraz 琵琶 (biwa), lutni używanej w opowieściach epickich – cisza jest środkiem narracji, oddechem między obrazami, sposobem na to, by melodia mogła wybrzmieć w świadomości słuchacza jeszcze zanim pojawi się kolejny dźwięk.
Te same zasady rządzą muzyką w teatrze nō. Tu ma nie ogranicza się do instrumentów – obejmuje także ruch i gest. Krok aktora jest celowo powolny, a między jednym a drugim często następuje chwila zatrzymania, która wydaje się, szczególnie zachodniemu odbiorcy, trwać dłużej niż powinna. Dźwięk bębna 小鼓 (kotsuzumi) czy 大鼓 (ōtsuzumi) nie tworzy regularnego rytmu, lecz wybrzmiewa w nieprzewidywalnych odstępach, często po ciszy tak głębokiej, że napięcie staje się gęste, niemal namacalne. W nō nie chodzi o to, aby muzyka „wypełniała” czas – ona raczej otwiera w nim szczeliny, przez które może przeniknąć coś niematerialnego: echo kroku, wrażenie spojrzenia, podmuch powietrza.
Wielu kompozytorów tradycyjnych starało się wpleść w swoje dzieła rytm natury. Utwory shakuhachi mogą naśladować szelest liści bambusa, dźwięk kapiącej wody (mizu no oto – 水の音), a nawet śpiew zimowych ptaków. Muzyka nie jest tu zamkniętą całością, ale dialogiem z otoczeniem – występ na świeżym powietrzu staje się częścią większej symfonii krajobrazu. W ten sposób słuchacz nie jest biernym odbiorcą – staje się współtwórcą. Pustka ma wymaga, aby ją wypełnić, ale nie kolejnym dźwiękiem instrumentu, lecz tym, co każdy niesie w sobie: wspomnieniem, oddechem, chwilowym olśnieniem.
Filozofia słuchania ulotnych dźwięków
Dźwięk rodzi się, istnieje przez ułamek chwili, i znika – pozostawiając po sobie tylko wspomnienie w umyśle. W japońskiej myśli to znikanie jest istotą jego piękna, bo zawiera w sobie prawdę o życiu. Każdy moment słyszenia jest niepowtarzalny, jak spotkanie określane w idiomie ichigo ichie (一期一会) – „raz w życiu, jedno spotkanie”. Kropla, która spadła do kamiennej misy, nie powtórzy tego samego brzmienia; liść, który poruszył się na wietrze, nie zajmie już nigdy tej samej pozycji. Ta świadomość nadaje dźwiękowi rangę czegoś cennego i wymagającego pełnej obecności.
Cisza w tej tradycji nie jest brakiem, lecz tłem, które czyni możliwym dostrzeżenie ulotnych tonów. W ogrodzie zen, w codziennym dialogu, w samotnym spacerze po zimowym lesie – to właśnie pauzy, oddechy i momenty wstrzymania tworzą warunki dla uważnego słuchania. Umiejętność bycia w ciszy to sztuka pozwalania, by rzeczy mówiły same za siebie, bez potrzeby ciągłego ich komentowania czy wypełniania przestrzeni słowem. W ten sposób słuch staje się narzędziem poznania nie tylko otoczenia, ale i samego siebie.
Słyszenie „ciszy” jest jedną z najbardziej subtelnych lekcji, jakie oferuje japońska estetyka. To zdolność wychwytywania napięcia w milczeniu, odczuwania obecności w braku dźwięku, rozpoznawania wartości w tym, co niewymuszone i nietrwałe. W świecie przesyconym hałasem – zarówno fizycznym, jak i informacyjnym – taka postawa może stać się formą nowoczesnej ascezy. Redukując natłok bodźców, uczymy się ponownie słuchać: nie tylko wiatru czy kropli wody, ale też cichych głosów własnych myśli i emocji, które w zgiełku pozostają niesłyszalne.
W życiu codziennym
Wrażliwość, o której mówią japońskie ogrody, nie jest zarezerwowana dla Kyoto czy Kanazawy. Można ją pielęgnować w Polsce – w mieszkaniu w bloku, w domu na wsi, na spacerze po parku. Wystarczy chęć wsłuchania się w to, co zwykle pozostaje w tle. Szum wiatru wśród liści klonu, stukot deszczu o parapet, cisza po ulewie, gdy świat jakby zatrzymuje oddech – to drobne doświadczenia, które stają się pełniejsze, gdy damy im całą swoją uwagę. Nie potrzebują egzotycznej scenerii; wystarczy otwarcie ucha i umysłu.
W codzienności przyzwyczajonej do stałego podkładu dźwiękowego warto czasem świadomie zrezygnować z muzyki, podcastu czy telewizora. Cisza nie jest pustką – jest odsłonięciem tła, w którym kryją się subtelne, naturalne odgłosy: tykanie zegara, ciche trzaski drewna w meblach, echo kroków na klatce schodowej. To moment, w którym uświadamiamy sobie, że nawet „nic” ma swój własny ton.
Można też tworzyć w domu własne „ogrody dźwięków” – niewielkie aranżacje, które będą źródłem spokojnych, powtarzalnych tonów. Miska z wodą, do której od czasu do czasu spada kropla; ceramiczny lub metalowy dzwonek zawieszony przy oknie, który poruszy się z każdym podmuchem; prosty, ręcznie zrobiony instrument, który staje się narzędziem skupienia. Takie przedmioty, choć skromne, budują nastrój, wprowadzają porządek w chaosie dnia.
Praktyka słuchania może być ćwiczeniem inspirowanym zen: najpierw koncentrujemy się na jednym dźwięku – kroplach deszczu, szumie wentylatora, oddechu. Potem przechodzimy do ciszy, pozwalając jej wypełnić całą przestrzeń. Na końcu zwracamy uwagę na moment przejścia – granicę, w której dźwięk znika, a cisza się rodzi. To ćwiczenie uczy cierpliwości, obecności i wrażliwości, które z czasem przenikają całe życie, pomagając lepiej słyszeć zarówno świat, jak i siebie samego.
Zasłuchani w pustce
Wracając myślą do obrazu z początku – liść poruszany wiatrem – widzimy go teraz inaczej. Nie jest już tylko fragmentem pejzażu, ale punktem styku pomiędzy światem a nami. W jego drżeniu kryje się echo wszystkiego, co ulotne, a jednak prawdziwe: chwil, których nie można zatrzymać, lecz można im towarzyszyć. Słuchanie ciszy i brzmień, które umykają w mgnieniu oka, nie jest ucieczką od życia, lecz wejściem w nie głębiej, bez szumu, który zaciera kontury.
To praktyka, w której harmonia rodzi się nie z nadmiaru, ale z rezygnacji; w której uczymy się dostrzegać rytm nie w hałasie zdarzeń, lecz w spokojnym pulsie istnienia. I choć dźwięki przeminą, a cisza zmieni swój kształt, wrażliwość zdobyta w tym słuchaniu pozostaje – jak cichy kompas, który prowadzi przez codzienność.
Być może więc jeszcze dziś, gdziekolwiek jesteś, usłyszysz coś, co do tej pory istniało tuż obok – cierpliwe, niewymuszone, czekające na pierwsze świadome „odsłuchanie”.
未開 ソビエライ
Mike Soray
(Michał Sobieraj)
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
Napisz do nas...
Ciechanów, Polska
dr.imyon@gmail.com
___________________
inari.smart
Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!