Kodowanie krajobrazu

W epoce, gdy podsłuchane słowo lub przechwycony znak może nieść śmierć i zniszczenie  — milczenie staje się najpotężniejszym językiem. W Japonii wieków minionych istnieli ludzie, którzy doprowadzili ten język do perfekcji. Shinobi – dalecy od hollywoodzkich fantazji o ninja w czarnych kombinezonach i z wirującymi shurikenami – byli mistrzami ukrytej komunikacji, agentami cienia, dla których zwykła gałąź, kamień czy węzeł sznura znaczyły więcej niż całe tomy rozkazów. Potrafili przekazać wezwanie do odwrotu za pomocą dymu z mieszanki noroshi (wilczych odchodów i igliwia sosny), zakodować trasę ucieczki w układzie gałązek przy drodze, a w sytuacji ostatecznej – wyryć wiadomość na własnej czaszce i pozwolić włosom zarosnąć nad sekretem.

Ninjutsu nie było sztuką walki. Było sztuką widzenia. Gdy armie daimyo wznosiły sztandary i dęły w rogi, shinobi układali gałązki wzdłuż zboczy Iga, pozostawiali kamienie jako znaki milczących map, wiązali sznury z węzłami zakodowanymi według kodu musubi. Ich zadaniem nie było zwyciężać siłą, lecz przetrwać, przeniknąć, zaobserwować i wrócić – z informacją, która mogła zaważyć o losie wojny.

Dzisiejszy artykuł będzie próbą poznania tego dawnego języka w oparciu o pozostałe nam pisma głównych szkół ninjutsu — takich jak Bansenshūkai z Iga, Shōninki z Kii czy Ninpiden z Kōga — oraz o realia historyczne epok, w których shinobi naprawdę działali. To opowieść o semiotyce stworzonej w ukryciu, rozwijanej przez wieki w cieniu zamków i górskich przełęczy, gdzie każde źdźbło trawy i każdy cień mogły być znakiem. Opowiemy o kunai, które były nośnikiem tajnych raportów, a nie tylko narzędziem rolniczym czy bronią. O znakowanych kamieniach i specjalnych sznurach, o sygnałach dymnych, które niosły wiadomości na wiele kilometrów, oraz o filozofii działania japońskiego wywiadu zwanego dziś „ninja”. Cała ich praktyka bowiem wpisywała się w szerszy sposób myślenia shinobi o świecie. Dla nich krajobraz był tekstem, który należało nie tylko czytać, ale i zapisywać. Gałąź, kamień, sznur, rozdeptana trawa czy złamany bambus – wszystko mogło mieć znaczenie. Tego uczyły tradycyjne szkoły – nie tylko jak walczyć, ale jak rozmawiać z otoczeniem, jak zostawiać ślady dla tych, którzy wiedzą, jak je czytać. Spróbujmy zatem – przeczytać.

Shinobi – powtórzmy kim byli

Choć współczesna wyobraźnia najczęściej umieszcza shinobi w realiach feudalnych bitw epoki Sengoku lub skaczących w nocy po dachach rezydencji w Edo, korzenie tej profesji sięgają znacznie głębiej – do fundamentów samej ludzkiej cywilizacji. Shinobi (忍び), czyli „ten, który się skrada” lub „ten, który znosi w ukryciu”, to pierwotnie nie nazwa organizacji ani klasy społecznej, lecz opis funkcji – zawodu szpiega, zwiadowcy, cichego obserwatora. W tym sensie shinobi należą do jednych z najstarszych profesji świata – obok kapłanów, wojowników i kurtyzan – bo wszędzie tam, gdzie istniała rywalizacja, istniała też potrzeba ukrytego zdobywania informacji (więcej w tych tematach piszemy tu: Ninja na emeryturze - co się działo z Shinobi w czasach pokoju Edo?).

W japońskich źródłach historycznych ślady działań odpowiadających temu, co dziś nazwalibyśmy shinobi, można znaleźć już w okresie Heian (794–1185). W tym czasie dwór cesarski w Kyōto i wpływowe rody arystokratyczne, takie jak Fujiwara, Minamoto czy Taira, prowadziły intensywną grę polityczną, pełną intryg, podsłuchów i działań poza oficjalnymi strukturami. Źródła wspominają o tajnych agentach (kanja), infiltratorach i posłańcach, którzy poruszali się po Japonii niepostrzeżenie, by dostarczać raporty, listy, a czasem i zatrute ostrza. Na terenach dzisiejszego Kansai (zwłaszcza w prowincjach Iga i Yamato) już w X–XI wieku rozwijały się lokalne społeczności wojowników, które nie miały statusu arystokratycznego, ale dysponowały umiejętnościami przetrwania, zwiadu i walki nieregularnej – z czasem to one miały dać podwaliny pod zorganizowaną tradycję shinobi (ten rodzaj, który znamy z Iga).

Epoka Kamakura (1185–1333) i następujący po niej okres Muromachi (1336–1573) sprzyjały rozwojowi tych technik. W tym czasie Japonia stała się areną starć między rodami wojskowych rządzących krajem z ramienia shogunatu i lokalnymi potężnymi klanami. To wtedy narodziła się koncepcja shinobi-no-mono – człowieka, który nie tylko zbiera informacje, ale także potrafi działać w cieniu: sabotować, infiltrować, walczyć, znikać. Nie byli to jeszcze „ninja” w dzisiejszym rozumieniu, ale ich funkcja była już wyraźnie określona i respektowana – niekiedy pogardzana, niekiedy pożądana.

Dopiero jednak chaos epoki Sengoku (ok. 1467–1600) stworzył warunki, w których shinobi mogli rozwinąć się jako wyraźnie zdefiniowane grupy operacyjne. W tym czasie walka o władzę przybrała skalę ogólnokrajową, a każda z walczących stron – od wielkich daimyō po mniejsze siły lokalne – potrzebowała agentów terenowych. Właśnie w tym okresie szczególną sławę zdobyły dwa ośrodki shinobi: prowincje Iga i Kōga (obecnie część prefektur Mie i Shiga). Tamtejsze klany stworzyły wysoce zorganizowane wspólnoty wyspecjalizowane w zwiadzie, dywersji, sabotażu, wywiadzie i ochronie informacji. Nie były to jednak jednolite organizacje – „Iga-ryū” i „Kōga-ryū” (szkoły) to nazwy późniejsze, porządkujące różnorodne lokalne linie przekazu i praktyk. Wtedy, to byli nieuchwytni, „nieposłuszni chłopi i dzikusy z Iga” albo „mroczni najemnicy” z Kōga.

(więcej o shinobi z Iga – ty niezwykłym „eksperymencie” komuny społecznej w feudalnej Japonii przeczytasz tu: Prowincja Iga: autonomiczna komuna i niezależna republika ninja w erze samurajów).

Ważne jest jednak, by nie redukować historii shinobi tylko do Iga i Kōga. Równolegle istniało wiele innych grup i inicjatyw działających na innych zasadach i w innych regionach.

Przykładowo (a można by mnożyć):

▫  Hayate no mono – czyli „demony wiatru” z rejonu Shinano, znani z błyskawicznych zwiadów i mobilności w górskim terenie.

  ▫  Shiranui – działający na terenach Kyūshū, specjalizujący się w działaniach morskich i infiltracji przez porty.

  ▫  Onna-bugeisha ninja (to ogólna nazwa, raczej dzisiejsza bardziej)– kobiece jednostki zwiadowcze, z których najsłynniejsza jest formacja stworzona przez Mochizuki Chiyome w XVI wieku. Miała ona rekrutować młode kobiety do zadań szpiegowskich, dyplomatycznych i nawet medycznych, działających pod przykrywką kapłanek, gejsz czy pielęgniarek (więcej o twórczyni tej organizacji przeczytasz w książce „Silne kobiety Japonii").

▫  Tappa – luźno związane sieci wędrownych mnichów, pielgrzymów i aktorów (sarugaku), którzy poza swoją oficjalną rolą zbierali informacje, przemierzając kraj bez wzbudzania podejrzeń.

▫  Rappa – już nie jednostka robiąca dywersję, tylko cały oddział dywersji i psychologicznego zamieszania, którym przewodził legendarny Fūma Kotarō – przycztasz o nich więcej tu: Trzecia szkoła shinobi: burzyciel bitw i mistrz chaosu Fūma Kotarō i jego oddział ninja „Demony wiatru”

(mamy oddzielny artykuł, który opisuje bardziej szczegółowo działanie i różnice przeróżnych „szkół” shinobi tu: Ninja to nie tylko Iga i Kōga – 10 klanów shinobi różnych epok i regionów)

Znamy także przypadki indywidualnych shinobi na usługach konkretnych rodów. Najsławniejszy, również w popkulturze, będzie tu przykład Hattori Hanzō, służącego Tokugawie Ieyasu.  Pochodził on z rodu mającego tradycje shinobi w Iga, ale sam pełnił również funkcje oficera i dowódcy straży. Jego postać bywa niestety nadmiernie mitologizowana – rzeczywisty Hanzō był lojalnym sługą shogunatu, samurajem służącym pod Ieyasu Tokugawą i utalentowanym organizatorem, nie mitycznym wojownikiem cienia.

Po bitwie pod Sekigaharą (1600) i ustanowieniu shogunatu Tokugawa rozpoczęła się nowa epoka – okres Edo (1603–1868) – czas pokoju, kontroli i centralizacji. W tym systemie potrzeba shinobi nie znikła, ale się przekształciła. Tradycyjne misje bojowe ustąpiły miejsca nadzorowi wewnętrznemu, monitorowaniu nastrojów społecznych i działalności innych domen. Shinobi stali się trochę jak wewnętrzna „bezpieka” – więcej o ninja w epoce Edo przeczytasz tu: Ninja na emeryturze - co się działo z Shinobi w czasach pokoju Edo?. Niektóre han (domeny) zatrudniały własnych shinobi w ramach administracji wewnętrznej, przykładowo:

▫  Klan Mito (jedna z trzech głównych linii Tokugawów) – utrzymywał stałą grupę shinobi do obserwacji działań antyrządowych i ochrony granic.

▫  Han Tottori – miał specjalnych kurierów i agentów terenowych pełniących funkcje shinobi pod rozkazami lokalnego daimyō.

▫  Han Kii – rekrutował shinobi do zadań zwiadowczych i ochrony szlaków handlowych w regionach górskich.

Z czasem praktyka shinobi zaczęła zanikać, choć niektóre ich techniki zostały zaadaptowane do użytku w nowoczesnych formacjach wojskowych i policyjnych – głównie jako forma rozpoznania i kamuflażu. Ostatecznie, wraz z upadkiem shogunatu w czasie Restauracji Meiji (1868), struktury shinobi rozpadły się lub uległy całkowitemu przekształceniu.

To, co dziś najczęściej kojarzymy z „ninja”, jest zaledwie cieniem ich rzeczywistej historii – ukształtowanym przez późniejsze opowieści, teatr kabuki, drzeworyty ukiyo-e oraz XX-wieczne kino. Prawdziwi shinobi byli przede wszystkim profesjonalistami od informacji – zwiadowcami, którzy potrafili czytać krajobraz, milczeć, przemykać, analizować. Ich historia to nie opowieść o magii, ale o inteligencji, dyskrecji i przetrwaniu.

Dziś przyjrzymy się kolejnemu wycinkowi ich niesamowitej historii i technice – sposobom komunikacji. Cofnijmy się zatem do czasów krwawego Sengoku XVI wieku, gdy trwała wielopokoleniowa wojna „każdego z każdym” – to wtedy „szkoły” shinobi osiągnęły swoje wyżyny.

Sposoby komunikacji shinobi: techniki ukrytego języka

W świecie, w którym każda zdradzona wiadomość mogła oznaczać śmierć, shinobi musieli opanować nie tylko sztukę milczenia, lecz także sztukę przekazywania informacji bez słów. Komunikacja była dla nich równie istotna jak kamuflaż czy techniki walki. Shinobi działali w sytuacjach ekstremalnego zagrożenia – w środku wrogiego terytorium, często z dala od własnych sił, bez możliwości bezpośredniego kontaktu. W takich warunkach opracowano cały arsenał metod przekazywania sygnałów, znaków i wiadomości: od sygnałów świetlnych, przez kolorowe przedmioty, aż po specjalnie przygotowane mieszaniny tworzące dym. Każda z tych metod miała swoje zalety, ograniczenia i konkretne zastosowania, a ich znajomość była częścią szeroko pojętej nauki ninjutsu (忍術) – sztuki skrytego działania.

Tradycyjne szkoły shinobi, takie jak Iga-ryū (伊賀流) czy Kōga-ryū (甲賀流), traktowały komunikację jako osobny dział szkolenia, znany pod nazwą shinobi no jutsu (忍びの術) – technik działania skrytego. W jego ramach uczono nie tylko jak przemieszczać się niezauważenie, lecz także jak przekazywać rozkazy, ostrzeżenia czy informacje strategiczne innym członkom oddziału, często bez wypowiedzenia ani jednego słowa. Część z tych technik została opisana w takich dokumentach jak Bansenshūkai (萬川集海, 1676), klasyczne kompendium wiedzy shinobi z Iga, czy wcześniejszy Shōninki (正忍記, 1681) autorstwa Natori Masazumi z Kishu-ryū. To właśnie z tych źródeł oraz ustnych przekazów wywodzą się szczegółowe opisy metod kodowania informacji, które dziś pozwalają nam zrozumieć, jak wyglądała milcząca wojna prowadzona w cieniu.

#1 Język dymu

Kodowane kolory, czas i zapach dymu (noroshi)

Jedną z najstarszych i najbardziej widowiskowych metod komunikacji stosowanych przez shinobi było użycie sygnałów dymnych, znanych w języku japońskim jako noroshi. Praktyka ta nie była ograniczona wyłącznie do shinobi – wykorzystywano ją również w konwencjonalnych armiach feudalnych Japonii – jednak to właśnie shinobi rozwinęli ją w bardziej subtelną i mobilną formę.

Noroshi dosłownie oznacza „dym wilczy” (狼煙), a nazwa ta nawiązuje do jednej z najbardziej skutecznych i specyficznych dla shinobi mieszanek do wytwarzania dymu: wilczych odchodów zmieszanych z iglakiem sosnowym lub innymi materiałami roślinnymi o wysokiej zawartości olejków. Taki skład powodował, że dym był gęsty, widoczny z daleka, a jednocześnie miał specyficzny zapach – co mogło być także kodem identyfikacyjnym dla wtajemniczonych. Mieszanki dobierano tak, by dym był trwały i nie rozpraszał się zbyt szybko w wietrze. Oprócz składników organicznych wykorzystywano też proszki mineralne do nadawania dymowi kolorów – np. tlenki miedzi lub siarki.

Shinobi nie ograniczali się do jednego dymu – liczba, długość oraz odstępy czasowe między sygnałami miały konkretne znaczenie. W systemach takich jak hi-ōgi no jutsu (火扇の術 – technika ognistych wachlarzy) lub noroshi no hō (狼煙の法 – metody dymne) rozwinięto całe alfabety sygnałów. Na przykład:

▫  Jeden krótki sygnał – „Jestem na miejscu”,

▫  Dwa sygnały z przerwą – „Niebezpieczeństwo w pobliżu”,

▫  Trzy krótkie sygnały – „Wróg się przemieszcza”,

▫  Jeden długi sygnał – „Nieprzejezdne”.

W zależności od regionu, te kody mogły się różnić – dlatego istniały również systemy lokalnych dialektów sygnałowych (kuni no noroshi), które pozwalały uniknąć błędnej interpretacji przez nieznajomych agentów.

Sygnały dymne były niezwykle użyteczne, ale też bardzo ryzykowne – działały tylko przy dobrej widoczności, najlepiej w górach lub dolinach z ustalonymi punktami obserwacyjnymi. Musiały być również błyskawicznie dekodowane, zanim dostrzegł je wróg. Dlatego często stosowano noroshi jako wstęp do akcji: gdy zwiadowca potwierdzał obecność celu, sygnał dymny rozpoczynał manewr oddziału szturmowego lub odwrotu – gdy było już dla przeciwnika za późno na reakcję – nawet jeśli dostrzeże sygnał.

W doktrynie ninjutsu dym był także traktowany symbolicznie – jako element transformacji (henka 変化), który pozwalał shinobi ukrywać tożsamość, przemieszczać się niepostrzeżenie i znikać z pola widzenia. Znane były również techniki dymienia mobilnego (kemuri-jutsu) – czyli tworzenia zasłony z dymu w celu ukrycia kierunku ucieczki lub dezorientacji przeciwnika, co było wykorzystywane w czasie walki, ale też podczas przekazywania zakodowanego sygnału (a my tę technikę znamy z niezliczonych anime, filmów i gier).

W przypadku działań rozciągniętych na dużym obszarze – na przykład nadzorowania marszu wojsk wroga – shinobi zakładali prowizoryczne punkty dymne na grzbietach górskich, rozmieszczone w łańcuchu. Każdy z agentów miał za zadanie przekazywać dalej otrzymany sygnał, tworząc łańcuch informacji działający na zasadzie „opóźnionej latarni”. Podobne łańcuchy tworzyły również siły shogunatu Tokugawów w okresie Edo, choć z czasem zastąpiono je bardziej oficjalnymi wieżami strażniczymi (yagura).

W dokumentach takich jak Bansenshūkai, techniki dymne są opisane jako nieodzowny element działań terenowych shinobi, szczególnie w czasie zamętu politycznego i nieregularnej wojny. Stanowiły one połączenie strategii, chemii, meteorologii i dyscypliny – dowód na to, że wojna toczyła się nie tylko mieczem, lecz także znakami, których nikt poza wybranymi nie potrafił odczytać.

#2. Język krajobrazu

Układ gałęzi, znakowane kamienie, sznury z węzłami, ślady na drodze

W działaniach shinobi milczenie było podstawą, a krajobraz – tablicą informacyjną. Zanim pojawiła się papierowa korespondencja, a nawet zanim shinobi mogli pozwolić sobie na dym czy atrament, wykorzystywano to, co dawała natura: gałęzie, kamienie, sznury. W rękach wtajemniczonych stawały się one znakami o precyzyjnym znaczeniu – formą semiotyki terenowej, którą potrafił odczytać tylko ktoś znający jej klucz.

Kuchiire

Już w Shōninki (正忍記, 1681) autorstwa Natori Masazumi – jednego z najważniejszych podręczników ninjutsu z domeny Kii – pojawia się opis mokuhyō no jutsu (目標の術), czyli sztuki wyznaczania kierunku i znakowania punktów terenu. Podobnie w Bansenshūkai (萬川集海, 1676), wielkiej encyklopedii wiedzy shinobi z Iga, znajdziemy wzmianki o pozostawianiu subtelnych znaków w środowisku naturalnym. Ustawiona ukośnie gałąź, pęknięty kamień ułożony przy ścieżce, lub niewielki kopczyk kamieni – każdy z tych elementów mógł mieć precyzyjne znaczenie: kierunek marszu, miejsce zbiórki, obecność zagrożenia, sygnał „czysto” lub „obserwowany teren”.

W ninjutsu takie znaki określano terminem kuchiire (口入れ) – dosłownie „wstawienie ust” – czyli zastąpienie słowa przedmiotem. Innym określeniem było shirushi (印) – znak, symbol. Termin ten był też używany w buddyzmie i praktykach ezoterycznych, a shinobi zaadaptowali go do języka znaku wojennego.

Kamienie i gałęzie jako znaki kierunku

W praktyce shinobi w górzystych terenach Iga, Kōga i Shinano, gdzie komunikacja głosowa była niemożliwa lub zbyt niebezpieczna, wykorzystywano gałęzie ustawione ukośnie lub równolegle do ścieżki. Na przykład:

   ▫   Gałąź równolegle do drogi – ścieżka bezpieczna, kontynuować.

   ▫   Gałąź ustawiona poprzecznie – zakaz marszu, zagrożenie lub zasadzka.

   ▫   Dwie gałęzie w literę „V” – rozdroże, wybór dalszego kierunku zależny od innych znaków.

Kamienie również miały swoje znaczenia:

   ▫   Kamień przewrócony licem w dół – teren kontrolowany przez przeciwnika.

   ▫   Mały kopczyk z trzema kamieniami – punkt kontaktowy, miejsce pozostawienia informacji.

   ▫   Kamień z nacięciem lub rysą w konkretnym kierunku – strzałka, kierunek marszu, często zsynchronizowana z innym znakiem w promieniu 50–100 metrów.

Znaki te nie były oczywiste dla postronnych, lecz czytelne dla wtajemniczonych, którzy wcześniej ustalili katatsuke (形付け) – „wzorzec znakowania”. Takie wzorce były przekazywane w ramach szkoły (ryū), a nawet personalizowane przez oddziały shinobi działające wspólnie.

Musubi – sznury z węzłami jako kodowane wiadomości

Jeszcze bardziej subtelną i wyrafinowaną metodą była komunikacja przy użyciu sznurów z kodowanymi węzłami, określana w ramach tradycji shinobi jako forma musubi no jutsu (結びの術). Słowo musubi (結び) oznacza dosłownie „węzeł” lub „zawiązanie” i w japońskiej kulturze niesie bogaty ładunek symboliczny: od małżeństwa i więzi, po przekaz siły lub błogosławieństwa.

W kontekście shinobi, musubi przybrało formę szyfru fizycznego. Krótki sznurek, z węzłami wykonanymi według określonego kodu, mógł zawierać informację o: liczbie przeciwników, kierunku marszu, potrzebie wsparcia, statusie misji (ukończona/nieukończona), czasie kontaktu lub zbiórki.

W niektórych wariantach stosowano różne rodzaje węzłów:

   ▫   płaski węzeł – oznaczał zgodę, bezpieczeństwo,

   ▫   skręcony węzeł – niebezpieczeństwo lub zasadzka,

   ▫   dwuwęzeł naprzemienny – sygnał do odwrotu lub zmiany drogi.

Technika ta przypomina w pewnym sensie system kipu stosowany przez Inków – sznury i węzły zawierające informacje liczbowe lub komunikaty. W przypadku shinobi nie były one jednak związane z rachunkowością, lecz z sytuacyjną taktyką i tajnymi informacjami. W japońskiej literaturze szpiegowskiej techniki te bywały nazywane również himotsuki no hō (紐付きの法) – „metoda sznura”.

Sznury z wiadomościami często były przywiązywane w ukrytych miejscach: pod wystającymi kamieniami, na drzewach przy ścieżkach, w dziuplach, pod dachami opustoszałych chat lub świątyń. Były odporne na warunki atmosferyczne i trudne do zauważenia przez osoby postronne. W czasach późnego Edo używano też specjalnych sznurków zrobionych z surowego jedwabiu, mniej podatnych na pleśń i degradację.

Semiologia terenowa shinobi – czytanie krajobrazu

Cała ta praktyka wpisywała się w szerszy sposób myślenia shinobi o świecie. Dla nich krajobraz był tekstem, który należało nie tylko czytać, ale i zapisywać. Gałąź, kamień, sznur, rozdeptana trawa czy złamany bambus – wszystko mogło mieć znaczenie. Tego uczyły tradycyjne szkoły – nie tylko jak walczyć, ale jak rozmawiać z otoczeniem, jak zostawiać ślady dla tych, którzy wiedzą, jak je czytać.

Zdolność do odczytywania takich sygnałów i ich stosowania była elementem zaawansowanego szkolenia, znanego jako shinobi no michi (忍びの道) – „droga shinobi”. Umiejętność przekazania wiadomości bez pisma, bez słowa, a nawet bez spojrzenia – tylko poprzez subtelne przesunięcie elementu natury – była sztuką wymagającą lat praktyki, a także głębokiej znajomości terenu działań.

#3. Zakodowane słowa

Hasła i kontrhasła, szyfry i skojarzenia

W czasie operacji prowadzonych głęboko na terytorium wroga, w nocy, wśród dzikiego terenu lub na tle anonimowych wiosek, rozpoznanie sojusznika było kwestią życia i śmierci. Shinobi działali samotnie lub w małych grupach, często z niewielką wiedzą o wyglądzie towarzyszy czy ich pochodzeniu. W takich sytuacjach stosowano system haseł i kontrhaseł, oparty na skojarzeniach, które trudno było przypadkowo odgadnąć. W tradycji shinobi technika ta znana była jako aikotoba no hō (合言葉の法) – „metoda słów-szyfrów”.

Zamiast prostych identyfikatorów, używano par wyrazów powiązanych w sposób znany jedynie wtajemniczonym. Podobne rozwiązania znamy oczywiście z naszej, europejskiej historii.

W wielu szkołach shinobi uczono, że nie wolno powtarzać hasła więcej niż raz, a kontrhasło musiało paść natychmiast – brak odpowiedzi oznaczał dekonspirację. Opóźnienie mogło sugerować nieprzyjaciela, a nawet zdradę. W sytuacjach podwyższonego ryzyka ustalano hasła jednodniowe, zmieniane każdego wieczoru na nowe (o tych niuansach wspomina właśnie „podręcznik” Bansenshūkai).

Podobny system stosowano w czasie działań służb bezpieczeństwa podczas okresu Edo, kiedy shinobi pełnili funkcje nadzorcze i wywiadowcze w ramach domen shogunatu. Wtedy hasła były bardziej formalne, a odpowiedzi – kodowane urzędowo. Zdarzało się, że identyfikacja odbywała się nie tylko słownie, ale też gestem ręki, dotykiem materiału (np. liczba zagięć pasa), a nawet układem klamry sandała (ten okres jednak intensywnie miesza się z mitami późnego Edo (taką popkulturą XIX wieku) i często zadanie oddzielenia historii od fantazji jest trudne, z czym zmagają się różni historycy japońscy do dziś).

#4. Język flag

sygnały z daleka – „mekiki-no-koto” (目利の事)

Kiedy wzrok był jedynym łącznikiem między oddziałami rozrzuconymi w terenie, shinobi sięgali po techniki wizualne, umożliwiające przekazywanie informacji na odległość bez dźwięku i ryzyka przechwycenia. Jedną z takich metod była technika „mekiki-no-koto” (目利の事) – dosłownie „sprawa rozpoznania wzrokowego”, czyli forma kodowanej komunikacji flagowej.

W dokumentach szkoły Kōga-ryū wspomina się o używaniu wachlarzy, chorągiewek lub fragmentów tkanin unoszonych z wysokich punktów (drzew, wzgórz, wież strażniczych), którymi operowano w określony sposób – zależnie od ustalonego szyfru. To działanie przypominało późniejsze systemy sygnałów semaforowych i w istocie było prekursorem „kodu flagowego”, stosowanego także w nowożytnej armii japońskiej.

W zależności od szkoły i regionu, kody mogły się różnić. W niektórych przypadkach liczyło się:

   ▫   ilość uniesień flagi (np. jedno uniesienie – zgoda; dwa – niebezpieczeństwo),

   ▫   czas utrzymania (krótkie = natychmiastowe działanie, długie = oczekiwanie),

   ▫   kąt nachylenia (poziomo, pionowo, ukośnie),

   ▫   kolor materiału (np. biały – „czysto”, czerwony – „wróg”, niebieski – „przemarsz”).

Shinobi mogli współdziałać w łańcuchu – np. z jednej górskiej przełęczy nadawał sygnał pierwszy agent, który był widoczny z punktu drugiego, a ten – z trzeciego. Tworzyło to łańcuch obserwacyjny, który w czasie kilku minut mógł przekazać informację na wiele kilometrów. W ninjutsu nazywano to tetsudō no renraku (鉄道の連絡) – „przekaz po szlaku” - był to ciąg punktów komunikacyjnych.

Technika ta była szczególnie przydatna w rozległych dolinach, np. w rejonie Kai (dzisiejsza prefektura Yamanashi), gdzie działały siły Takedy Shingena. Shinobi z jego służby wywiadowczej (znani z używania własnego systemu flagowego) mieli według przekazów operować nawet w warunkach nocnych – wówczas stosowano lampy zakrywane dłonią lub płachtą, dające błyski świetlne zamiast flag.

W okresie Edo, kiedy shinobi pełnili funkcje bardziej administracyjne, używano uproszczonych wersji tej metody również w czasie ćwiczeń oraz jako system alarmowy – np. w przypadku pożarów lub pojawienia się podejrzanych grup w pobliżu zamków.

Flagowe sygnały były zatem kolejną formą języka niewerbalnego shinobi – opartą na światle, ruchu i rytmie, ale w pełni zintegrowaną z topografią terenu i systemem znaków ustalanych wewnątrz szkoły.

#5. Język kunai

Kunai jako narzędzie komunikacyjne

W wyobraźni współczesnych kunai jawi się niemal wyłącznie jako broń — rzucana, przebijająca, śmiercionośna (znamy ją, jako nieodłączny element Scorpiona z Mortal Kombat, poznaliśmy ją też choćby w Naruto). Tymczasem w rzeczywistej praktyce shinobi kunai (苦無) miało znacznie szersze, bardziej funkcjonalne zastosowanie. Było przede wszystkim narzędziem roboczym, wykorzystywanym do podważania desek, drążenia murów, wspinania się czy grzebania w ziemi. I właśnie w tej funkcji techniczno-inżynieryjnej krył się jego potencjał jako nośnika ukrytej komunikacji.

W tradycyjnych podręcznikach ninjutsu, jak Bansenshūkai czy Ninpiden, kunai nie jest wymienione jako broń ofensywna – zamiast tego pojawia się w kontekście sabotowania zamków, rozbierania fragmentów konstrukcji, a także – co szczególnie istotne – pozostawiania ukrytych wiadomości. Służyło temu m.in.:

   ▫   wydrążenie rękojeści w sposób umożliwiający wsunięcie małego rulonu pergaminu lub materiału (zwanego shikigami – 紙神, „papier bogów”, co w języku shinobi oznaczało często kodowaną wiadomość)

   ▫   rycie znaków (shirushi – 印) na trzonie kunai lub jego płaskiej głowni – mogły one zawierać znaki kierunkowe, liczby, inicjały oddziału

   ▫   użycie kunai jako nośnika do przerzutu informacji przez mur lub bramę – szczególnie w warunkach oblężenia lub działania wewnątrz zamku.

Znane były techniki, w których shinobi przeciągał linkę zakończoną kunai z wiadomością przez szczelinę w ścianie, kanał odprowadzający wodę lub między dachówkami – umożliwiając kontakt między osobami rozdzielonymi murami.

Kunai nie było zatem „nożem ninja” sensu stricto, lecz wielofunkcyjnym narzędziem terenowym, które – w rękach shinobi – mogło stać się skutecznym kanałem przekazywania ukrytych wiadomości.

#6. Język ciała

wiadomość na skórze – metoda ekstremalna

W sytuacjach absolutnej konieczności, gdy nie można było zaufać papierowi, kurierowi, ani żadnemu materialnemu nośnikowi, shinobi sięgali po metodę ostateczną – wiadomość zapisaną na własnej skórze. Była to technika brutalna, wymagająca determinacji i długofalowego planowania, znana w niektórych przekazach ustnych pod nazwą harakure no hō (肌隠れの法) – „metoda ukrycia w ciele”.

Polegała ona na:

1. Ogoleniu głowy agenta (co nie budziło podejrzeń, ponieważ wielu shinobi podróżowało pod przykrywką mnichów lub ascetów).

2. Wypaleniu, wyryciu lub zapisaniu tuszem tajnej wiadomości na skórze czaszki – stosowano przy tym pismo mikroskopijne (tzw. kakushimoji, 隠し文字 – „litery ukryte”), czasem przy użyciu naturalnych barwników lub substancji chemicznych, które pojawiały się dopiero po podgrzaniu skóry

3. Odczekaniu kilku tygodni lub miesięcy, aż włosy odrosną i całkowicie zasłonią inskrypcję,

4. Dostarczeniu wiadomości osobiście, przy czym odbiorca znał instrukcję: ogolić posłańcowi głowę i odczytać (posłaniec nie wiedział, co wiadomość oznacza). A potem? Zniszczyć ślad?...

Choć nie znajdziemy tej metody opisanej bezpośrednio w Bansenshūkai czy Shōninki, jej występowanie potwierdzają tradycje ustne kilku szkół shinobi, m.in. Kishu-ryū i niektóre przekazy Fūma-ryū. Technika ta była ekstremalna i ryzykowna – nie tylko ze względu na ból i możliwość infekcji, ale także dlatego, że schwytanie takiego agenta oznaczało nieuchronną dekonspirację treści.

Z tego powodu shinobi używali w takich sytuacjach pseudo-wiadomości – np. tekstów zakodowanych we wzorach poetyckich (tzw. uta-gaki) lub złożonych z symboli nieczytelnych bez klucza. W skrajnych przypadkach posłaniec, jeśli nie dotarł na czas lub był zagrożony torturami, miał obowiązek samodzielnego zniszczenia skóry zawierającej zapis – co oznaczało śmierć lub trwałe okaleczenie.

Metoda ta stanowiła najbardziej dramatyczny wyraz zasady ninjutsu: "Informacja jest cenniejsza niż życie". W świecie shinobi słowo, które nie padło, mogło zmienić bieg wojny – a ciche ciało z tajemnicą na skórze było niekiedy najlepszym listem, jaki można było wysłać.

Co zostało z tego języka?

Wraz z końcem epoki Edo i upadkiem shogunatu Tokugawa w 1868 roku (o tych burzliwych czasach piszemy tu: Republika Ezo – jedyna w swoim rodzaju demokracja samurajska), rola shinobi w strukturze japońskiego społeczeństwa dobiegła końca. Restauracja Meiji przyniosła radykalne zmiany: rozwiązanie dawnych domen (han), likwidację samurajskich sił zbrojnych, wprowadzenie nowoczesnej armii z poboru i centralizację państwa na wzór zachodni. W nowym porządku nie było już miejsca na ukrytych agentów daimyō, działających poza oficjalną hierarchią wojskową. Ostatnie wzmianki o rzeczywistych działaniach shinobi pojawiają się w kontekście wojen bakumatsu, zwłaszcza w walkach w regionie Kansai oraz podczas incydentów wokół zamku Nijo i stolicy Kyōto – jednak ich udział był marginalny i często mylony z działalnością politycznych zabójców (shishi).

Nie znaczy to jednak, że język znaków i ciszy, który stworzyli, przepadł całkowicie.

W epoce Meiji i Taishō (późny XIX i początek XX w.) wiele z metod rozpoznania terenowego i komunikacji niejawnej zostało wchłoniętych przez japońskie struktury wojskowe i wywiadowcze. Podczas szkolenia zwiadowców i jednostek specjalnych stosowano uproszczone wersje terenowej semiotyki – rozpoznawania kierunków po układzie gałęzi, znakowania kamieniami, przekazywania wiadomości bez użycia mowy. Co więcej, w czasie wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905), japońskie oddziały zwiadowcze (tokumu kikan) korzystały z niektórych dawnych technik, takich jak gesty ręczne, sygnały dymne czy szyfrowane hasła dzienne. Nie były to bezpośrednie kontynuacje ninjutsu, ale elementy wywodzące się z tego samego ducha: skutecznej komunikacji pozawerbalnej w warunkach zagrożenia.

Dziedzictwo shinobi przetrwało również w mniej widoczny sposób – jako filozofia działania. Ninjutsu to nie tylko zestaw technik, lecz także sposób myślenia: maksymalne wykorzystanie otoczenia, ciszy, znaku i ciała jako narzędzia komunikacji. Umiejętność przekazania informacji bez słów, bez papieru, bez technologii – to kompetencje, które wciąż znajdują zastosowanie. Współcześnie niektóre szkoły przetrwania, zwiadu terenowego i jednostki specjalne (również poza Japonią) uczą orientacji przez znakowanie przestrzeni, układanie gałęzi w kodowanych układach, czy cichego potwierdzania tożsamości bez użycia głosu – często nie wiedząc, że ich metody mają korzenie w Iga, Kōga, czy Shinano.

W Japonii pamięć o shinobi jako mistrzach ukrytej komunikacji przetrwała w lokalnych tradycjach, muzeach, a także w kontynuowanych w niektórych szkołach ryūha treningach ninjutsu – choć dziś przybierają one raczej formę dziedzictwa kulturowego niż operacyjnej sztuki wywiadowczej.

Sprawdź podobne artykuły:

Starcie samurajów z rōninami w barze Ikedaya – noc, kiedy zajazd stał się krwawym polem bitwy

Jak odróżnić ninja od chłopa? Bardziej historyczne spojrzenie na shinobi.

Chiyome - założyła szkołę żeńskich ninja (kunoichi), by pomóc kobietom skrzywdzonym i zapanować nad męskim światem Sengoku

Samurajskie banery wojenne: japońska heraldyka w cieniu której zabijano

Etykieta samurajskiego oręża – w milczeniu przemawiały stal katany i subtelny gest

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!