(jeśli chcesz poznać dokładną historię początków ninja w prowincji Iga w czasach sengoku, sprawdź tu:  Prowincja Iga: autonomiczna komuna i niezależna republika ninja w erze samurajów)

忍者 Ninja, czyli cierpliwy

Ninja, tajemnicze postacie z głębin japońskiej historii, od dawna intrygują zarówno historyków, jak i miłośników popkultury. Ich obecność w dziejach Kraju Kwitnącej Wiśni jest równie fascynująca, co zagadkowa, a ich wpływ na współczesną kulturę – niezaprzeczalny. Ninja, często przedstawiani jako mistrzowie szpiegostwa, sabotażu i walki, przez wieki budowali wizerunek nieuchwytnego wojownika, który do dziś fascynuje ludzi na całym świecie. Rola ninja w japońskiej historii i kulturze wykracza jednak daleko poza stereotypy i popularne wyobrażenia, oferując bogatą mozaikę realiów historycznych, mitów i przekształceń kulturowych. Niestety, współcześnie, szczególnie w kulturze Zachodu, słowo ninja nabrało dość komicznego wydźwięku ze względu na różnego rodzaju produkcje komediowe korzystające z motywu ninja. Począwszy od kiczowatych amerykańskich filmów o ninjach, po internetowe memy o ninjach-kotach - wizerunek w popularnych mediach tej gałęzi filozofii japońskiej (bo tak, ninjutsu to filozofia) oddalił się od oryginału i stanu faktycznego. Szkoda. Ale nie znaczy to, że my też musimy propagować to spaczone spojrzenie, prawda? Sprawdźmy, jaka jest historia i podstawy  działania ninja, tych prawdziwych shinobi z historycznej Japonii.

Analiza językowa słowa „ninja” rzuca światło na jego znaczenie i pochodzenie. Termin „ninja” w japońskim składa się z dwóch kanji: „忍” oznaczającego „cierpliwość” lub „wytrwałość” i „者”, co oznacza „osoba” lub „mistrz”. Wcześniej używano także terminu „shinobi”, który również jest zapisywany jako „忍び”, co dosłownie oznacza „ukrywanie się” lub „cichość”. Pierwsze znane użycie tych terminów w japońskich historycznych zapisach pochodzi z okresu dokumentów Nihon Shoki i Kojiki (712 r. ne.), chociaż wtedy niekoniecznie odnoszono je bezpośrednio do dzisiejszego rozumienia ninja jako tajnych agentów czy wojowników. Inne związane terminy to „ninjutsu” (忍術), czyli sztuka cierpliwości, odnosząca się do sposobu myślenia i ideologii a także zestawu technik i umiejętności wykorzystywanych przez ninja.

Ninja, z ich bogatą historią i kulturową złożonością, stanowią fascynujący temat badawczy. W niniejszym artykule dokonamy pobieżnego przeglądu historii i filozofii ninja, porównamy ich do samurajów i przyjrzymy się, jak są przedstawiani w współczesnym japońskim anime. Ta podróż pozwoli nie tylko lepiej zrozumieć prawdziwą naturę ninja, ale także zobaczyć, jak przeszłość jest interpretowana i przekształcana w różnych formach współczesnej kultury. Pamiętajmy tylko, że artykuł ten, ze względu na swój ograniczony format, jest tylko wstępem do tematu i w żadnym wypadku nie pozwoli na pełne zgłębienie zagadnień ninjutsu, które to wymagałyby olbrzymiej ilości lektur, do których zainteresowanych jak najbardziej zachęcam.

Odpowiadając na pytanie w tytule (choć wrócimy jeszcze do tego) - nie da się odróżnić ninja od chłopa (handlarza, samuraja, uczonego - w zależności na czym ma polegać jego podwójne życie). Na tym własnie polega ich skill - są mistrzami pozorów i kamuflarzu.

Powstanie szkoły ninja

Geneza Ninja w okresie Heian

Powstanie ninja, znanych w Japonii jako shinobi, można datować na okres Heian (794-1185 n.e.), kiedy to rosnące napięcia polityczne i militarne doprowadziły do zapotrzebowania na specjalistów w dziedzinie szpiegostwa i taktyki nieregularnej. W tym okresie, centralna władza cesarza zaczęła słabnąć, a lokalni feudałowie, znani jako daimyō, zaczęli zyskiwać na sile. W takich warunkach, zaczęły się kształtować pierwsze grupy ninja, rekrutujące się głównie z niższych warstw społecznych, które nie były związane bezpośrednio z kodeksem samurajów. To ważne, ponieważ shinobi musieli spełniać przynajmniej dwa kryteria - być agentami, a więc żyć podwójnym życiem, z czego jedna jego strona musiała być życiem np.: chłopa, handlarza, strażnika, kogoś z niższych warstw. Po drugie - ze względu na wrażliwe politycznie zadania, które mieli do wykonania wojownicy nocy, musieli często działać z ukrycia a także korzystać z przeróżnych (powiedzielibyśmy "nieuczciwych") sposobów zdobywania przewagi. A to oznaczało, że nie mogli być związani kodeksem bushido - czyli nie mogli być zwerbowani z grupy samurajów (przynajmniej teoretycznie). Grupy wyszkolonych ninja początkowo skupiały się na działaniach szpiegowskich i informacyjnych, dywersyjnych, prowokacyjnych. Wzmianki o działaniach, jakie prowadzili, można znaleźć w takich tekstach jak „Konjaku Monogatari” – zbiór japońskich anegdot i opowieści z tego okresu.

Rozwój i specjalizacja w okresach Kamakura i Muromachi

W okresie Kamakura (1185-1333) i Muromachi (1336-1573), rola ninja stawała się coraz bardziej wyraźna i wyspecjalizowana. Wzrost lokalnych konfliktów i wewnętrznych wojen między różnymi frakcjami samurajów stworzył idealne warunki do rozwoju technik ninja. Regiony takie jak Iga i Kōga, znane z trudno dostępnego terenu, stały się centrami szkolenia i rekrutacji ninja. Mieszkańcy tych obszarów, często wykluczeni z głównego nurtu społeczeństwa feudalnego, stali się adeptami sztuk walki, kamuflażu, taktyki zasadzek i zbierania informacji. W przeciwieństwie do samurajów, którzy działali otwarcie i zgodnie z określonymi zasadami honoru, ninja rozwijali umiejętności pozwalające na skuteczne działanie w cieniu, co było kluczowe w chaotycznym świecie polityki i wojen feudalnej Japonii.

Kim byli ninja – kilka faktów

Początki Ninja

Pochodzenie ninja sięga czasów okresu Heian (794-1185 n.e.) w Japonii. Był to czas, gdy centralna władza była słaba, a lokalni feudałowie (daimyō) rywalizowali o władzę. W tym kontekście narodziła się potrzeba szpiegów i agentów – przodków ninja. Istnieją relacje z tego okresu, takie jak wspomnienia dworskie „Konjaku Monogatari”, które opisują czyny podobne do działań ninja.

Rozwój umiejętności

W okresie Kamakura (1185-1333) i późniejszym okresie Muromachi (1336-1573) umiejętności ninja były dalej rozwijane, głównie w prowincjach Iga i Kōga, które były znane jako główne ośrodki szkolenia ninja. Ninja szkolili się w sztukach walki, taktyce, kamuflażu, medycynie oraz w różnych technikach szpiegowskich. Jednakże ich główną rolą było zbieranie informacji, a nie bezpośredni atak.

Szczyt potęgi i znaczenie

Okres Sengoku (1467-1603), epoka wojen domowych w Japonii, stanowił złoty wiek dla ninja. W tym czasie ninja byli nie tylko szpiegami i sabotażystami, ale pełnili także funkcje doradców wojennych. Znane osoby takie jak Hattori Hanzō, który służył Tokugawie Ieyasu, przyczynili się do ukształtowania legendy ninja.

Dokumentacja

Najstarsze zachowane pisma opisujące taktyki i techniki ninja to "Bansenshukai" (1676), "Shoninki" (1681) i "Ninpō Chimon" (niedatowane, przypuszczalnie XVII wiek). Te teksty oferują wgląd w praktyki i filozofię ninja, choć ich autentyczność i dokładność są przedmiotem dyskusji historyków.

Życie codzienne Ninja

W przeciwieństwie do popularnego wizerunku, większość ninja nie była pełnoetatowymi agentami. Wielu z nich prowadziło normalne życie jako rolnicy, rzemieślnicy lub kupcy, używając swoich umiejętności ninja jedynie w razie potrzeby. To podwójne życie było kluczowe dla ich skuteczności jako tajnych agentów.

Społeczna rola Ninja

W hierarchii feudalnej Japonii, ninja często znajdowali się poniżej samurajów, ale ich umiejętności były niezwykle cenne w skomplikowanej grze politycznej i wojskowej tamtych czasów. Ich zdolności do gromadzenia informacji, prowadzenia działań podstępnych i sabotowania wroga były nieocenione, zwłaszcza w okresach konfliktów wewnętrznych i wojen domowych.

Filozofia Ninjutsu

Ninjutsu jako sztuka przetrwania

Ninjutsu, często nazywane "sztuką cierpliwości" lub "sztuką wytrwałości", jest znacznie więcej niż tylko zestawem technik walki. W swojej istocie, ninjutsu jest filozofią przetrwania, adaptacji i elastyczności. Obejmuje szeroki zakres umiejętności, od walki wręcz, przez użycie różnorodnej broni, po techniki szpiegowskie, takie jak kamuflaż, szyfrowanie wiadomości i zbieranie informacji. Filozofia ninjutsu koncentruje się rozumieniu i "czuciu" otoczenia, na wykorzystaniu inteligencji, sprytu oraz wszelkich przewag, jakie umiemy odszukać w środowisku, aby przetrwać i osiągnąć cel w obliczu przeciwności i nierównych szans.

Etyka i moralność w Ninjutsu

Ninjutsu różni się od innych japońskich sztuk walki swoim podejściem do etyki i moralności. Podczas gdy samurajowie kierowali się kodeksem bushidō, z naciskiem na honor i otwarte starcie, ninja skupiali się na skuteczności, nawet jeśli wymagało to działań ukrytych lub podstępnych. Ta pragmatyczna natura ninjutsu często była postrzegana jako sprzeczna z samurajskim ideałem honoru, ale była kluczowa w skutecznym wykonywaniu zadań, które często miały charakter wywiadowczy i kontrwywiadowczy.

Adaptacja i zmienność

Kluczowym elementem ninjutsu jest adaptacja do zmieniających się okoliczności. Ninja musieli być gotowi do działania w różnych środowiskach, od gęstych lasów po zamieszkane miasta. Oznaczało to również umiejętność dostosowania się do społecznych i politycznych realiów, co często wiązało się z koniecznością odegrywania różnych ról, aby zbliżyć się do celu lub zdobyć informacje.

Fizyczne i mentalne aspekty Ninjutsu

Ninjutsu obejmuje również rozwój umiejętności mentalnych, takich jak koncentracja, wytrzymałość psychiczna i zdolność do podejmowania szybkich decyzji. Aspekty te są równie ważne, co umiejętności fizyczne. Medytacja i inne praktyki służące wyciszeniu umysłu były częścią szkolenia, pomagając ninja utrzymać spokój i jasność umysłu w trudnych sytuacjach.

Ninjutsu w współczesnym kontekście

Współcześnie ninjutsu jest często uprawiane jako forma sztuki walki, ale dla wielu praktykujących nadal zachowuje głębszy wymiar filozoficzny. Chociaż techniki i metody ninjutsu zostały dostosowane do nowoczesnych czasów, podstawowe zasady adaptacji, sprytu i przebiegłości pozostają kluczowe. Ninjutsu, jako filozofia, podkreśla znaczenie elastyczności w myśleniu i działaniu, co jest cenione zarówno w sztukach walki, jak i w codziennym życiu.

Na czym polega filozofia Ninjutsu?

Adaptacja i elastyczność na pierwszym miejscu

W głębi filozofii ninjutsu leży zasada adaptacji i elastyczności, która przekracza granice fizycznych technik walki, stając się metaforą podejścia do życia. Ninja byli mistrzami w dostosowywaniu się do każdej sytuacji, co wymagało głębokiego zrozumienia i analizy otoczenia – zarówno fizycznego, jak i społecznego. Ta filozofia podkreślała znaczenie bycia przygotowanym na wszystkie możliwości i umiejętność szybkiego zmieniania taktyki w odpowiedzi na zmieniające się warunki. Mentalność ninja była zorientowana na przetrwanie i osiąganie celów z minimalnym ryzykiem, co często oznaczało unikanie bezpośredniej konfrontacji na rzecz bardziej subtelnych, strategicznych działań. Ten aspekt ninjutsu znajduje odzwierciedlenie w idei "win without fighting", czyli zwyciężać bez walki, co wymaga głębokiego zrozumienia psychologii przeciwnika i otoczenia. Ubierzmy to samo, tylko w inne słowa: ninjutsu to filozofia, która przede wszystkim uczy, że żaden stan nie jest permanentny, a kluczem do sukcesu jest nieustanna adaptacja do zmieniającego się otoczenia. Mówi też, że przygotowanie to podstawa, a dla powodzenia akcji zawsze trzeba mieć przemyślany plan B i C. Mówi również o tym, że najlepszym zwycięstwem będzie takie, które osiągniemy dzięki celnym, przemyślanym i precyzyjnym "strzałom", a nie poprzez otwarty konflikt, z którego moglibyśmy wyjść poranieni. Nic dziwnego, że elementy ninjutsu są obecnie nauczane np. na szkoleniach biznesowych. Trudno sobie wyobrazić czasy, dla których bardziej aktualna mogła by być taka filozofia, niż czasu współczesne, XXI wiek.

Wewnętrzna dyscyplina i kontrola umysłu

Drugim kluczowym aspektem filozofii ninjutsu jest wewnętrzna dyscyplina i kontrola umysłu. Ninja kładli duży nacisk na rozwój umiejętności mentalnych, takich jak koncentracja, wytrzymałość psychiczna, i umiejętność zarządzania stresem. Medytacja i inne praktyki mentalne były nieodzowną częścią ich treningu, pomagając w utrzymaniu jasności umysłu i spokoju nawet w najbardziej stresujących sytuacjach. Ta umiejętność kontrolowania swojego umysłu i emocji pozwalała na podejmowanie przemyślanych i racjonalnych decyzji, co było kluczowe w niebezpiecznym świecie, w którym działali ninja. W ten sposób, ninjutsu wykraczało poza fizyczne aspekty walki, stając się filozofią życia opartą na kontroli nad własnym umysłem i ciałem w każdej sytuacji.

Ninja w anime

"Naruto" – rys fantastyczny

Jednym z najbardziej znanych anime, w którym ninja odgrywają centralną rolę, jest oczywiście "Naruto". Postacie w "Naruto" są reinterpretacją tradycyjnych ninja, ale z dodatkiem elementów fantastycznych. Główny bohater, Naruto Uzumaki, oraz inni ninja w serii wykorzystują techniki ninjutsu, które są jednak wzbogacone o "magiczny" element, jak na przykład manipulowanie energią "chakry". Chociaż "Naruto" wykorzystuje wiele elementów kultury ninja, takich jak hierarchia, techniki i umiejętności, to jednak robi to w sposób wyraźnie fantastyczny.

"Basilisk" – Połączenie historii i fantazji

Anime "Basilisk", oparte na powieści "The Kouga Ninja Scrolls", przedstawia dwa rywalizujące klany ninja, Kōga i Iga (to te dwa historyczne regiony specjalizujące się w szkoleniach ninja, o których pisaliśmy powyżej), w epoce Sengoku. Prezentuje ninja jako wyposażonych w niemal nadnaturalne umiejętności, jednak z zachowaniem pewnych historycznych odniesień, jak choćby samo odwzorowanie wątku rywalizacji między tymi klanami. Pokazuje również tradycyjne techniki ninjutsu, choć w znacznie przerysowanej formie.

"Ninja Scroll" – Ninja w okresie Edo

Film "Ninja Scroll" to klasyczne anime, które przedstawia shinobi w kontekście Japonii okresu Edo. Główny bohater, Jubei Kibagami, to wędrowny wojownik ninja o wielu klasycznych cechach ninja, w tym umiejętnościach walki i skradania się. Film łączy elementy historyczne z fantastycznymi, ukazując ninja jako postaci niemal mityczne.

"Samurai Champloo" – Ninja w świecie samurajów

Chociaż "Samurai Champloo" koncentruje się głównie na samurajach, pojawiają się w nim także postacie ninja, ukazując różnice między tymi dwiema grupami wojowników. W anime przedstawieni są jako bardziej podstępni i używający ukrytych technik w przeciwieństwie do bardziej bezpośrednich i honorowych samurajów, co odzwierciedla historyczne różnice między tymi dwoma klasami.

"Ninja Hattori-kun" – Ninja w wersji junior

"Ninja Hattori-kun" to seria skierowana do młodszej publiczności, prezentująca ninja w bardziej humorystycznym i lekkim świetle. Główny bohater, Hattori (od historycznej postaci ninja: Hattori Hanzo), jest przyjaznym ninja, który pomaga młodemu chłopcu w codziennych problemach.

"Boruto: Naruto Next Generations" – Kontynuacja fantastyki njinja

"Boruto: Naruto Next Generations", kontynuacja serii "Naruto", nadal eksploruje świat ninja, ale z nowej perspektywy. Wprowadza nowe technologie i pokazuje, jak kultura ninja adaptuje się do zmieniającego się świata. W ten sposób seria ukazuje, jak tradycyjne ninjutsu może być reinterpretowane i dostosowywane do nowych okoliczności, co nawiązuje do filozoficznych aspektów ninjutsu dotyczących adaptacji i elastyczności.

Mit vs rzeczywistość: jak anime kształtuje wizerunek ninja

Fantastyka Anime

Współczesne anime często przedstawia ninja jako postacie niemal nadludzkie, dysponujące niesamowitymi umiejętnościami i magicznymi mocami. Popularne seriale jak "Naruto" czy "Ninja Scroll" wprowadzają elementy fantastyczne, które znacznie odbiegają od historycznej rzeczywistości. W rzeczywistości, choć ninja rzeczywiście posiadali szereg umiejętności dotyczących szpiegostwa, taktyki i walki, byli oni przede wszystkim mistrzami kamuflażu i zbierania informacji. Ich najważniejszą cechą była umiejętność przetrwania oraz osiągania sukcesu przy możliwie najmniejszym wkładzie energii i poniesionym ryzyku.

Historyczna realność ninja

Historyczni ninja byli agentami, którzy specjalizowali się w szpiegostwie, rekonesansie i czasem sabotażu. Ich głównym zadaniem było zbieranie informacji, a nie bezpośrednia walka. Choć potrafili walczyć, rzadko kiedy mieli oni okazję do otwartej konfrontacji, a ich umiejętności i techniki były bardziej ukierunkowane na skrytość i unikanie wykrycia. W przeciwieństwie do przedstawień w anime, nie nosili oni na codzień charakterystycznych czarnych strojów (takie mogły być wkłądane na specjalne, nocne akcje), które mogłyby ich łatwo zdemaskować; zamiast tego preferowali ubiór, który pozwalał im się wtopić w tłum. Byli ubrani jak chłopi, handlarze, ochroniarze itp.

Trochę bardziej realistyczny opis ninja w popkulturze

Basilisk

Jakkolwiek można znaleźć anime i filmy, które w bardziej lub mniej realistyczny sposób ukazuję samurajów, tak o tego typu produkcje na temat ninja znacznie trudniej. Jednym z anime, które przedstawia ninja w sposób stosunkowo realistyczny, jest "Basilisk" (bazujące na powieści "The Kouga Ninja Scrolls" autorstwa Futaro Yamady). Chociaż zawiera elementy fantastyczne, "Basilisk" odzwierciedla pewne aspekty historycznych ninja, takie jak ich umiejętności w szpiegostwie, stosowanie taktyk kamuflażu i manipulacji, a także ukazuje konflikty i rywalizacje między klanami ninja, które mają swoje korzenie w japońskiej historii.

Path of the Assassin

Również manga "Path of the Assassin" (jap. "Hanzō no Mon"), stworzona przez Kazuo Koike i Goseki Kojimę, stara się bardziej lub mniej przedstawić ninja realistycznie. Jest to opowieść o Hattori Hanzō, jednym z najbardziej znanych postaci w historii ninja. Chociaż manga ta na tle innych zawiera więcej elementów realistycznych, trzeba pamiętać, że jest to, mimo wszystko, w dużej mierze fikcyjne i dramatyzowane przedstawienie historii.

"Shinobi no Mono"

Jednym z filmów, który jest często uznawany za dość realistyczne przedstawienie ninja w kontekście historycznym, jest japoński film pt. "Shinobi no Mono" (znany również jako "Band of Assassins"). Seria filmów "Shinobi no Mono", rozpoczęta w 1962 roku, opowiada o losach prawdziwego ninja, Goemon Ishikawy (japoński Robin Hood, pisaliśmy o nim tu: goemon), i jest uznawana za jedno z bardziej autentycznych przedstawień życia i działalności ninja w feudalnej Japonii.

Shinobi: Heart Under Blade

Nadal stosunkowo realistyczny (w porównaniu do innych produkcji, bo i tu trudno mówić o zgodności historycznej) w przedstawieniu ninja, jest film "Shinobi: Heart Under Blade" z 2005 roku. Chociaż film ten zawiera pewne elementy fantastyczne, jest on oparty na powieści "The Kouga Ninja Scrolls" i prezentuje wiele aspektów życia i kultury ninja. Film opowiada o dwóch zwaśnionych klanach ninja, Iga i Kōga, co ma swoje korzenie w historycznych konfliktach, choć w wersji mocno dramatyzowanej i upiększonej.

Kamui Gaiden

Jednym z nowszych filmów, który stara się przedstawić ninja w bardziej realistyczny i mniej upiększony sposób, jest japoński film "Kamui Gaiden" z 2009 roku. Jest to adaptacja popularnej mangi, ale film ten koncentruje się na bardziej realistycznych aspektach życia ninja, unikając nadmiernego fantastycznego przerysowania, które często towarzyszy przedstawieniom ninja w kulturze popularnej. "Kamui Gaiden" prezentuje dość autentyczne tło i kostiumy, które odzwierciedlają okres Edo w Japonii, dając wgląd w kulturę i życie tego okresu.

Kagemusha

I na koniec klasyka - "Kagemusha", reżyserowany przez Akirę Kurosawę i wydany w 1980 roku, to wybitny przykład filmu, który choć nie skupia się bezpośrednio na ninja, przedstawia epokę Sengoku w Japonii w sposób, który odznacza się realistycznym podejściem i głębią historyczną. Film ten koncentruje się na temacie "kagemushy" (cienia wojownika), podwójnego daimyō (feudalnego władcy) Takedy Shingena. "Kagemusha" opiera się na rzeczywistych postaciach i wydarzeniach z historii Japonii. Film przedstawia polityczne i militarne zawiłości okresu Sengoku, ukazując konflikty między różnymi klanami samurajów.

Odkrywanie ninja: poza ekranem

Zanurzając się w historię i kulturę ninja, odkrywa się, że te postacie to coś więcej niż tylko tajemnicze figury w czarnych strojach, często spotykane w japońskich anime. Ninja byli rzeczywistymi ludźmi, działającymi w skomplikowanym społecznym i politycznym krajobrazie feudalnej Japonii, co nadaje im wielowymiarowość często pomijaną w mediach. Głębsza świadomość historii ninja pozwoli na bardziej zniuansowane spojrzenie na ich przedstawienia popkulturze.

Równie ważne jest posiadanie świadomości i zrozumienia rzeczywistego kontekstu i realiów, w jakich żyli i działali ninja. Pełniejsze zrozumienie historii i kultury pozwala na bardziej świadome odbieranie i interpretowanie przekazów zawartych w popkulturze. Wiedza o faktycznych warunkach życia ninja, ich społecznych rolach i technikach, pozwala na odróżnienie fikcji od historycznych faktów i docenienie, jak twórcy np. anime adaptują i reinterpretują te elementy, tworząc coś nowego i unikalnego, ale już nie opartego na faktach. Ta umiejętność rozróżniania rzeczywistości od fikcji nie tylko wzbogaca doświadczenie oglądania, ale także pozwala na lepsze zrozumienie i docenienie zarówno historycznych, jak i współczesnych aspektów kultury japońskiej.

"Ostatecznym celem ninja jest to, by jego serce stało się jak niebo, ziemia, wiatr, woda i ogień, niewidzialne i nieuchwytne" - Fujibayashi Yasutake, "Bansenshukai", 1676