„Spośród wszystkich północnych barbarzyńców Emishi są najsilniejsi. Mężczyźni i kobiety żyją ze sobą swobodnie. Zimą mieszkają w jamach, latem – w szałasach. Noszą strzały we włosach i miecze za pazuchą. Ubierają się w futra, piją krew; są podejrzliwi i się mszczą”.

- Nihon Shoki, VIII w.

Na chwilę opuszczamy Japonię samurajów. Zostawiamy za sobą ciche ogrody zen, błysk ostrz skrzyżowanych tachi i wojenne kodeksy. Cofamy się – mijając zbrojne rządy shōgunów Minamoto i regentów z rodu Hōjō. Mijamy rozkwit dworskiej poezji i szelest jedwabnych szat w Heian-kyō – aż docieramy do starożytności, do czasów, gdy państwo Yamato dopiero zaczynało tworzyć to, co później nazwiemy Japonią. Królestwo Yamato to jeszcze nie archipelag harmonii, lecz kraina zderzeń, podbojów i prób definiowania siebie. W centrum tej opowieści jest cesarski dwór, ale na jej północnych rubieżach – nie mniej istotni – żyją inne ludy, które również są tu u siebie w domu. I choć wielokrotnie pisaliśmy już o mieszkańcach Hokkaidō (Ezo), o Ainu i ich duchach kamuy, o kulcie niedźwiedzia i badaniach Bronisława Piłsudskiego – dziś cofamy się jeszcze głębiej. Bo przed Ainu był jeszcze jeden lud. Zapomniany, niewygodny. Emishi.

Emishi – 蝦夷 – to jedno z tych słów, które w ustach dawnych Japończyków brzmiały jak ostrzeżenie. W kanji ich imienia kryje się dzikość (夷) oraz krewetka (蝦), ale nie chodziło tu o skorupiaki, a o metafory: o „włochatych ludzi Wschodu”, których brody, łuki i konie miały być dowodem na ich barbarzyństwo. Tak ich zapisało państwo Yamato – ale to, jak sami o sobie mówili, przepadło wraz z ich językiem. Nie wiemy, jaką nazwą określali siebie, choć niektórzy badacze sugerują, że mogło to być słowo pokrewne ainuskiemu emchiu – „człowiek”. Zamieszkiwali dzisiejszy region Tōhoku, od Kantō po górskie pogranicza Shimokita, a z czasem ich potomkowie – wyparci lub zniszczeni – przenieśli się na Hokkaidō (prawdopodobnie). Archeologia mówi, że żyli w półziemiankach (tateana jukyū 竪穴住居), łowili łososie, zbierali kasztany, tatuowali ciała i wytwarzali specyficzne miecze warabite-tō, o rękojeści niczym liść paproci.

Przez niemal trzy stulecia Emishi stawiali zbrojny opór ekspansji Yamato. Nie chcieli przyjąć „ryżowej” administracji systemu ritsuryō, nie składali przysięgi cesarzowi, nie uznawali jego niebiańskiego mandatu. Ich wojna – na koniach, w lasach i dolinach, z łukami i zatrutymi strzałami – była wojną o wolność, ale także o miejsce na świecie – a później… w pamięci. Pamięć ta dziś niemal zanikła, przysłonięta narracją o jedności i homogeniczności Japonii. A jednak imiona dawnych wodzów Emishi przetrwały w imionach rodów oraz niektórych nazwach geograficznych, ślady ich wiosek spoczywają pod warstwami popiołu w północnych stanowiskach archeologicznych Honshu, a legendy o nich wciąż żyją w szumie górskich lasów Tōhoku oraz w anime takich, jak „Mononoke Hime”. Dziś spróbujemy ich wysłuchać.

Kim są Emishi

Co mówi lingwistyka?

Słowo Emishi (蝦夷) już na poziomie zapisu znakami kanji niesie ze sobą cały bagaż politycznych i kulturowych skojarzeń. Pierwszy znak – 蝦 (ka, "krewetka") – nie odnosi się wcale do skorupiaków, lecz pełni funkcję fonetyczną (później, w Kamakurze, obserwujemy, jak znak ten przeszedł na nazwę Ainu), a drugi – 夷 (i) – ma bogatą historię semantyczną w całym kręgu sinocentrycznym. W starożytnych tekstach chińskich 夷 oznaczało „ludy wschodu”, przeciwstawiane „cywilizowanemu centrum” – czyli Chinom. Japońskie przyjęcie tego znaku i jego użycie wobec ludów zamieszkujących północne krańce Honshu miało charakter nie tylko deskryptywny, ale również propagandowy: Emishi stali się „dzikimi ze wschodu” (ale tak naprawdę z północy), wymagającymi „ucywilizowania”.

W japońskich kronikach, takich jak „Nihon shoki” czy „Shoku Nihongi”, Emishi byli również nazywani kebito (毛人), co dosłownie znaczy „ludzie owłosieni”. To określenie odnosiło się do ich rzekomo bujniejszego owłosienia twarzy i ciała – cechy, która miała ich odróżniać fizycznie od Yamato. W opisach podkreślano też ich noszenie odzieży ze skór dzikich zwierząt, tatuaże oraz wiązanie włosów w węzeł, gdzie ukrywano strzały – wszystko to tworzyło obraz "dzikusa", ale i wojownika. Niektóre źródła wspominają również o Emishi jako mojin (毛人) – co bywa stosowane zamiennie z kebito – oraz jako iteki (夷狄), co oznaczało „zewnętrznych barbarzyńców”, tych, którzy pozostają poza autorytetem dworu cesarskiego. W odróżnieniu od fushu (俘囚) – „poddanych barbarzyńców”, czyli Emishi, którzy złożyli hołd Yamato – iteki byli wrogami.

W kontekście późniejszym, od okresu Heian, termin Ezo (蝦夷) zaczął być stosowany zamiennie z Emishi, choć bardziej jako nazwa geograficzno-etnograficzna dla ludów zamieszkujących północne krańce Japonii i Hokkaidō (stąd często zdarza się mieszanie Ainu z Emishi, które to jednak były dwoma zupełnie innymi ludami). W czasach Edo tym mianem określano już głównie Ainu – zatarła się więc granica między etnonimem a etykietą administracyjną. Ciekawe jest przy tym, że według niektórych lingwistów termin emishi może wywodzić się od słowa emchiu lub enjyu, co w języku Ainu oznacza „człowiek”. Jeśli ta etymologia jest trafna, ironia losu polega na tym, że lud określany jako „dziki” i „inny” mógł sam siebie po prostu nazywać… ludźmi.

Nazwy regionów takich jak Michinoku (道の奥, „najdalsza droga”) czy Hitakami (常道・日高見) również niosą w sobie echa tego podziału między centrum a peryferiami. Hitakami, jedna z dawnych nazw ziem Emishi, miała znaczenie quasi-mityczne i była w japońskich źródłach często idealizowana lub demonizowana, w zależności od politycznego kontekstu.

Język Emishi

Język Emishi to jedna z największych białych plam w historii językoznawstwa Japonii – nie zachował się żaden tekst, żadne słowo zanotowane bezpośrednio z ust mówiących. A jednak istnieją sposoby, by próbować go odtworzyć. Najczęściej przyjmuje się dziś, że Emishi posługiwali się językiem izolowanym, być może z grupy paleoazjatyckiej, bardzo bliskim lub wręcz identycznym z prajęzykiem Ainu. W badaniach lingwistycznych Emishi są więc często klasyfikowani jako lud pre-Ainu – nie Ainu jeszcze, ale już nie Jomon w czystej formie.

Silnym argumentem za tym związkiem jest topografia językowa. W regionie Tōhoku istnieje wiele nazw geograficznych, których etymologia jest niezrozumiała z punktu widzenia języka japońskiego, ale możliwa do wyjaśnienia przez język podobny do Ainu. Przykładowo, nazwy rzek zawierające elementy jak betsu (rzeka) czy nai (strumień) występują zarówno na Hokkaidō, jak i w północnym Honshu. To sugeruje wspólnotę językową lub przynajmniej silny kontakt kulturowy między Emishi a późniejszymi Ainu.

Inne ślady to zachowane w kronikach imiona wodzów Emishi, takie jak Aterui czy More – niepasujące do japońskiej onomastyki, a możliwe do powiązania z hipotetycznymi fonemami prajęzyka Ainu. Z kolei zapisy imion w kanji – fonetyczne, a nie znaczeniowe – sugerują, że już wtedy były one niezrozumiałe dla Japończyków.

Język Emishi był więc językiem innego świata niż japoński Yamato. Niektóre teorie spekulują nawet o istnieniu kilku dialektów: Emishi górscy (łowcy i zbieracze) mogli mówić inaczej niż Emishi równinni (częściowo uprawiający ryż). Część ludów z pogranicza Kanto mogła być również bilingwalna – łącząc elementy starojapońskie z lokalnym językiem.

Co ciekawe, archeologiczne dane z pochówków – m.in. tunelowe kurhany i różnice w strukturze szczątków – wskazują na etniczne zróżnicowanie samych Emishi. Obok czaszek typu jomonowego, spotyka się również typy bardziej w stylu Kofun – co sugeruje, że do wspólnoty Emishi mogły należeć też rody pochodzące od dawnych osadników japońskich, które z czasem przyjęły kulturę i język Emishi.

Czy zatem udało nam się odpowiedzieć, kim byli Emishi – przynajmniej poprzez język? Odpowiedź, choć częściowa, pozwala zarysować kontury ich tożsamości. Wiemy, że nie mówili językiem japońskim. Wiemy też, że ich mowa była spokrewniona z ainuską, choć zapewne odrębna. Wiemy wreszcie, że ich słowa zniknęły, zanim utrwaliło je pismo – a mimo to przetrwały w nazwach gór, rzek i miejsc, które dziś brzmią dla Japończyków obco, niejasno, staro. W badaniach lingwistycznych pozostają cieniem, echem języka ludu, który trwał na krańcach świata Yamato – wystarczająco blisko, by prowadzić wojny, ale zbyt odległego, by zostać zrozumianym i zapamiętabym.

Jak wyglądał świat Emishi?

Gdzie żyli?

Emishi zamieszkiwali dziką i nieujarzmioną północ wyspy Honshū – krainę, którą Japończycy z czasów Yamato określali mianem Michinoku (陸奥), co oznaczało „koniec drogi” lub „krainę na krańcu lądu”. Współcześnie znamy ten region jako Tōhoku – rozległą mozaikę gór, lasów, rzek i surowych zim. Granice terytoriów Emishi były płynne, zmienne – rozciągały się od wschodnich krańców regionu Kantō, przez całą północno-wschodnią Honshū, aż po cieśninę Tsugaru.

Świat Emishi był światem natury. Nie organizowali przestrzeni tak, jak czyniło to państwo Yamato, z jego prostą geometrią pól ryżowych i siatką dróg. Emishi osiedlali się w dolinach rzecznych, w pobliżu źródeł wody i obfitych lasów. Ich wioski pojawiały się tam, gdzie teren pozwalał na łatwy dostęp do dziczyzny, ryb i materiałów budowlanych. Osady znajdowano również w trudnodostępnych, górskich rejonach – co zresztą doskonale odzwierciedla ich opór wobec japońskiej ekspansji: znali każdy wąwóz i każdy leśny trakt, który stawał się ich naturalną linią obrony.

Archeologia odkryła wiele śladów ich obecności w prefekturach Iwate, Akita, Aomori, Miyagi, Fukushima, Yamagata, a także na pograniczu Kantō. W tych miejscach odnajdywano pozostałości osad, ceramiki i broni, które nie należały do stylu Yamato – ukazywały odrębny rytm życia i technikę przetrwania. Choć ziemie te na mapach cesarskich były oznaczane jako część Japonii, w praktyce stanowiły odrębny świat – dziki, niezależny, nieskory do podporządkowania.

Jak żyli?

W sercu tej północnej dziczy Emishi tworzyli osady oparte na wspólnotowym modelu życia. Nie były to rozległe miasta, lecz małe skupiska domostw, zazwyczaj zbudowane wokół jednego rodu lub klanu. Przywódcy – wodzowie – pełnili nie tylko funkcje wojenne, ale także religijne i sądownicze, stojąc na straży obyczaju i ciągłości tradycji.

Domy Emishi zmieniały się wraz z porami roku. Zimą – kiedy śnieg zasypywał góry, a wichry znad Morza Japońskiego zamrażały ziemię – ludzie schodzili pod nią. Półziemianki (jap. tateana jukyū, 竪穴住居) zapewniały ochronę przed zimnem dzięki grubym ścianom z gliny i dachu pokrytemu trzciną lub korą drzew. We wnętrzu, wokół paleniska, koncentrowało się całe życie rodzinne: jedzono, odpoczywano, opowiadano mity, przygotowywano broń i ubrania z futer.

Latem natomiast budowano lżejsze konstrukcje z trawy i gałęzi, przypominające szałasy. Pozwalały one lepiej znosić upały i wilgoć – były przewiewne, łatwe do rozebrania i przystosowane do półwędrownego trybu życia, jaki Emishi nierzadko prowadzili.

W układzie wiosek nie odnajdujemy monumentalności znanej z Yamato. Brak tu świątyń, systemu ulic, czy obiektów administracyjnych. Zamiast tego dominowała organiczna struktura osady, podporządkowana ukształtowaniu terenu i potrzebom przetrwania. Każdy dom miał swoje miejsce, a przestrzeń wspólna – często zlokalizowana przy źródle wody lub świętym kamieniu – pełniła funkcję rytualną.

Z wykopalisk w miejscowościach takich jak Isedōtai (pref. Akita) czy Tagajō (późniejsze japońskie umocnienie w sercu ziem Emishi) wiemy, że Emishi używali własnych metod budowlanych i niechętnie adaptowali architekturę Yamato. W ich świecie nie było ryżu jako podstawy życia – był dzik, łosoś, kasza gryczana, rośliny jadalne z lasu i mięso. Osada nie była punktem podporządkowanym biurokracji, lecz przestrzenią przetrwania i rytuału, wspólnoty i oporu wobec cywilizacji, która przyszła z południa.

Codzienne życie Emishi

Gospodarka i jedzenie

Wyobraźmy sobie świt nad górzystą doliną Kitakami, gdzie mgła ściele się nad rzeką, a w powietrzu czuć chłód i zapach dymu z ognisk. W takich sceneriach toczyło się życie codzienne Emishi – ludu nie rolników, lecz leśnych łowców, rybaków i zbieraczy, ściśle połączonych z rytmem natury.

Podstawą gospodarki Emishi było polowanie. Używając długich, refleksyjnych łuków z drzewa maruki (丸木), zasadzali się na dziki (inoshishi) i jelenie (shika), które dostarczały nie tylko mięsa, ale też skór na ubrania i ścięgien do wiązań. Broń często nasączano trującym sokiem z akonitu (torikabuto), co zwiększało jej skuteczność – ten niepozorny kwiat był śmiertelnie niebezpiecznym sprzymierzeńcem łowcy.

Rzeki – zwłaszcza Abukuma, Kitakami i Ōmono – roiły się od łososi (sake) i pstrągów (yamame), a Emishi rozstawiali zmyślne pułapki z wikliny lub łowili siecią z włókien roślinnych. Wędzenie i suszenie ryb było podstawową metodą konserwacji – zapasy musiały wystarczyć na długie zimy.

Zbieractwo również odgrywało ogromną rolę. Wiosną i jesienią zbierano kasztany (kuri), żołędzie (donguri) i dzikie orzechy, które następnie moczono w wodzie i suszono, by pozbyć się goryczy. Żywność tę mielono na mąkę i pieczono w prostych piecach z gliny. Często wykorzystywano też dzikie bulwy, korzenie roślin i leśne jagody, co potwierdzają odkrycia w jamach odpadkowych na stanowiskach takich jak Sannai-Maruyama czy Korekawa.

Choć Emishi byli przede wszystkim ludźmi lasu, zdarzało im mieć uprawy. W niektórych regionach, zwłaszcza bliżej Yamato, prowadzono ograniczoną uprawę ryżu – głównie na wilgotnych tarasach w dolinach rzecznych. Jednak klimat północnego Honshū nie sprzyjał intensywnemu rolnictwu, dlatego ryż był luksusem, dodatkiem, nie podstawą diety. Częściej niż ryż, uprawiano proso (awa) i jęczmień (mugi) – rośliny bardziej odporne na chłód.

Symbolem kultury Emishi była jednak hodowla koni. Zwierzęta te – niewielkie, wytrzymałe, spokrewnione z rasą Misaki – nie służyły do pracy na roli, lecz były partnerami bojowymi i towarzyszami wędrówek. Groby Emishi z okresu późnego Nara i wczesnego Heian często zawierają figurki koni haniwa, a w niektórych pochówkach znajdowano nawet szkielety koni pochowanych wraz z właścicielem – świadectwo silnej więzi.

Mobilność, jaką dawał koń, była kluczem do stylu życia Emishi – dynamicznego, opartego na sezonowej zmianie miejsc, łowieckiej ekspansji i szybkich akcjach zbrojnych.

Ubiór i broń

Wizerunek Emishi, który wyłania się z relacji takich jak „Nihon Shoki” czy późniejszych kronik buddyjskich, jest uderzająco plastyczny. Według przekazu z okresu Keikō, Emishi nosili ubrania z futer (kegawa), najczęściej jelenich i niedźwiedzich, przepasane rzemieniami. Latem ubierali się w szaty z łyka drzewnego (shinafu), pozyskiwanego z kory morwy, lipy lub drzewa kozo, które splatano w tkaniny przypominające grubo tkane płótno.

Uzupełnieniem stroju były ozdoby z piór, noszone przy włosach splecionych w węzeł lub przy opaskach na czoło. Niektórzy archeolodzy wskazują na ślady paciorków z muszli i kamiennych wisiorków, które mogły mieć funkcję rytualną lub totemiczną.

Najbardziej intrygującym elementem była jednak ich skóra – opisywana jako pokryta tatuażami (irezumi – więcej o tatuażach w japońskiej, póxniejszej kulturze – yakuza – tutaj: Irezumi: japońska sztuka mistrzów ukiyo-e w tatuażach yakuzy). Wzory – spiralne, geometryczne lub przypominające fale – nanoszono najczęściej na twarz, ramiona i klatkę piersiową. Dla Yamato były oznaką „dzikości”, ale dla Emishi – znakiem przynależności, ochrony duchowej i być może inicjacji. Niektóre źródła sugerują, że tusz pochodził z sadzy zmieszanej z sokiem roślinnym, a igły wykonywano z kości lub drewna.

Broń Emishi była w dużej mierze własnej produkcji, oparta na lokalnych materiałach. Łuki z maruki były długie i potężne – czasem nawet powyżej dwóch metrów – i służyły zarówno do polowania, jak i walki z Yamato. Do nich używano zatrutych strzał, z grotem z kości, kamienia lub metalu.

Najbardziej charakterystyczną bronią białą był warabite-tō (蕨手刀) – „miecz o rękojeści jak liść paproci”. Jego wyjątkowa rękojeść w kształcie spirali była nie tylko ozdobna, ale pozwalała na lepszy chwyt. Warabite-tō były krótsze niż japońskie tachi, czy nawet znacznie późniejsze katany i bardziej przypominały anglosaski seax lub krótkie gladiusy – przystosowane do walki w zwarciu, z konia lub w gęstym lesie.

Wszystkie te elementy – futrzane odzienie, tatuaże, broń z zatrutymi grotami – tworzyły obraz ludu odrębnego, twardego, dumnego i doskonale przystosowanego do życia poza granicami cywilizacji Yamato. Ich świat był światem rytuału, sezonowych migracji, więzi z przyrodą i duchami, które zasiedlały góry, rzeki i zwierzęta. Światem, który wciąż dziś odbija się echem w kulturze Tōhoku i, być może Ainu – w zapomnianych nazwach miejsc, w ornamentach, w starych pieśniach, które niosą w sobie echo życia dawnego ludu Emishi.

Emishi w historii Japonii

Z mgieł odległych wieków oraz stronic najstarszych japońskich kronik, z kart „Kojiki i Nihon Shoki”, wyłaniają się cienie – zniekształcone, niejasne, obce. Nazywano ich Emishi, a także Ezo (ale tu nie chodzi o Hokkaido), iteki, fushu, mojin – słowami, które w ustach pisarzy dworu Yamato brzmiały jak wyroki. Już nie tylko „inni”, ale „dzicy”, „niecywilizowani”, „włochaci”, „nieposłuszni”. Ci, którzy mieszkali poza kontrolą cesarza, byli niepokojąco wolni, nieprzyzwoicie niezależni.

W przekazach z epoki rządów Sujina czy Keikō – pół-mitycznych cesarzy – Emishi ukazani są jako zagrożenie wymagające ujarzmienia. To opowieści pełne topornej symboliki imperialnej dominacji: „obcinania bród”, „cywilizowania dzikości”, „uczenia posłuszeństwa”. Ale historia ta mówi nam więcej o lękach Yamato niż o samych Emishi – bo ci ostatni wciąż wymykali się jednoznacznym ramom.

Słownictwo używane w oficjalnych dokumentach epoki – od terminów iteki (異賊 – „obcy zbój”) po fushu (俘囚 – „jeńcy”, „poddani barbarzyńcy”) – zdradza nie tylko stosunek władzy, ale i jej bezsilność wobec pogranicza – mówi raczej o tym, co by chcieli Yamato, niż o tym, co faktycznie było. Im bardziej Emishi opierali się asymilacji, tym silniejsze były wysiłki, by ich zaszufladkować, odczłowieczyć, narzucić im znaczenie z zewnątrz. Nic nowego – widzimy takie zachowanie na okrągło w historii wszystkich ludów i państw, łącznie z czasami dzisiejszymi.

Wszystko zaczęło się zaostrzać w VII i VIII wieku. Gdy Yamato skonsolidowało swoją władzę na zachodzie i południu, spojrzenia władców zaczęły kierować się ku północy. Tereny dzisiejszego Tōhoku były nie tylko strategiczne – oferowały ziemię, drewno, sól, żelazo, a także możliwość poszerzenia wpływów w duchu sinocentrycznego modelu państwa.

Powstały pierwsze forty – josaku, drewniano-ziemne twierdze wznoszone przez wojska rządowe, mające służyć jako bazy operacyjne i symbole „cywilizacji”. Rozpoczęto rejestrację miejscowej ludności, przyznając im status fushu – podporządkowanych, ale „innych”. Tam, gdzie opór był silniejszy, pojawiło się określenie iteki – barbarzyńcy, których nie da się podporządkować bez wojny.

Na horyzoncie majaczyła wojna – długa, krwawa, pełna podstępów, taktycznych sojuszy, rajdów konnych i spalonej ziemi. Wojna, która miała zniszczyć nie tylko niezależność Emishi – ale finalnie – samą ich egzystencję. Ale to już opowieść na osobny rozdział – opowieść o rebeliach, bohaterach, upadkach i oporze trwającym przez pokolenia, której poświęcimy całą drugą część tej artykuły w przyszłym tygodniu.

"Silne kobiety Japonii" - zobacz książkę autora strony

Sprawdź podobne artykuły:

Polacy pionierami w badaniach nad ludem Ainu na Hokkaido

Rdzenni mieszkańcy Hokkaido Ajnowie – przedsiębiorczy i pomysłowi władcy lodu i fal Morza Ochockiego

Powstanie Ainu na Hokkaidō 1669 – Shakushain i 19 plemion przeciw shogunowi

Spacer po pradawnym japońskim grodzie Yoshinogari – jak wyglądało życie w Japonii okresu Yayoi?

Miasto Nara – geometrycznie i duchowo zaprojektowana metropolia antycznej Japonii długo przed samurajami

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!