Honorowe cięcie

 

Harakiri [腹切り], znane także jako seppuku [切腹] (dalej omówimy różnicę), to brutalny, wypełniony cierpieniem i, wbrew pozorom, boleśnie długi akt samobójczy, który w kulturze japońskiej stał się symbolem najwyższego honoru i ostatecznej odwagi. To rytuał, który w feudalnym społeczeństwie Japonii był wyrazem nie tylko osobistej desperacji, ale także niezłomnej wierności i moralnej integralności. Seppuku było praktykowane głównie przez samurajów, którzy woleli śmierć w obronie honoru, niż życie w hańbie. To mówi tradycja.

 

W dzisiejszym artykule omówimy szczegółowo, czym było seppuku, na czym polegał rytuał samobójstwa samuraja, kto i dlaczego je popełniał, jakie znaczenie miała ceremonia. Gdy będziemy mieć już wiedzę o tym – opowiemy sobie trzy historie samurajów, którzy popełnili seppuku: Minamoto no Yorimasa – pierwszy (udokumentowany) samuraj, który rytualnie poświęcił swoje życie w imię kodeksu Bushido; Saigō Takamori – ostatni znany samuraj, który również zakończył swój żywot w ten brutalny sposób; oraz Yukio Mishima – pisarz XX wieku (nominowany do Nobla), który także popełnił samobójstwo cięciem hara-kiri.

 

Czytelnikowi na koniec pozostawiam ocenę tego zwyczaju. Czy jest on ostatecznym dowodem odwagi i honoru? Czy był on sposobem na wyjście z sytuacji bez wyjścia? Metodą na zapewnienie żonie i dzieciom przeżycia, albo szansy na uniknięcie represji? Metodą niewolenia ludzkich umysłów i sposobem na kontrolę? Omamieniem sztucznymi ideałami, za które przypłacało się swoim życiem w imię dobrobytu kogoś innego? A może ostatnim etapem mędrca lub artysty zgłębiającego filozofię zen? Czy może wszystkim tym, i wieloma rzeczami więcej, jako, że każda opowieść o samobójstwie hara-kiri była jest inna? Tak czy inaczej – musimy pamiętać, że dzieli nas od Japonii pół globu a od samurajów dodatkowo kilkaset lat. Ocena nie będzie łatwa i jednoznaczna.

 

 

Harakiri i seppuku – co oznaczają te słowa?

 

Harakiri (腹切り)

 

Choć często używane zamiennie, słowa "harakiri" i "seppuku" różnią się w znaczeniu i kontekście. "Harakiri" (腹切り), co dosłownie oznacza "cięcie brzucha", jest terminem bardziej potocznym i częściej używanym poza Japonią. Jest to nazwa samej czynności. Pojęcie to po prostu opisuje sposób zadania śmierci – poprzez rozcięcie brzucha. 腹 (hara) - oznacza "brzuch". W japońskiej kulturze brzuch często jest uważany za siedzibę ducha i emocji, zatem jego cięcie zabija ducha, emocje człowieka. 切り (kiri) - Oznacza "cięcie", "przecięcie". To kanji odnosi się do aktu cięcia czy przecinania.

 

 

Seppuku (切腹)

 

Termin "seppuku" (切腹), który również można przetłumaczyć jako "cięcie brzucha", jest bardziej formalny i używany w języku prawnym oraz historycznym w Japonii. Seppuku odnosi się do bardziej zorganizowanego i ceremonialnego aktu samobójczego, który był prawnie regulowany i mógł być narzucany jako forma kary. 切 (setsu) - Oznacza "cięcie" lub "przecięcie". Jest to kanji, które odnosi się do aktu cięcia. 腹 (fuku) - również oznacza "brzuch", podobnie jak w harakiri. Symbolizuje miejsce, które jest przedmiotem rytualnego cięcia w trakcie seppuku.

 

Zatem, hara-kiri to nazwa czynności polegającej na popełnieniu samobójstwa poprzez rozcięcie brzucha. Seppuku z kolei oznacza formalny akt samobójstwa samuraja poprzez wykonanie określonego rytuału, dopełnienie tradycyjnej ceremonii, która kończy się samobójstwem poprzez hara-kiri (rozcięcie brzucha).

 

 

Znaczenie ukryte w kolejności kanji

 

Kanji dla "harakiri" i "seppuku" mają różną kolejność, co ma głębokie symboliczne znaczenie:

 

□ Harakiri (腹切り): "Hara" (腹) oznacza brzuch, a "kiri" (切り) oznacza cięcie. Skupia się na samym akcie przecięcia.

 

□ Seppuku (切腹): "Setsu" (切) oznacza cięcie, a "fuku" (腹) oznacza brzuch. Skupia się na ceremonii i kontekście samobójstwa.

 

Symbolika tych znaków podkreśla różnicę w percepcji tych dwóch działań. Seppuku, z jego odwróceniem słów, sugeruje większą formalność i związek z procesem, natomiast harakiri, z bezpośrednim odniesieniem do "cięcia brzucha", może wydawać się bardziej bezpośrednie i brutalne.

 

 

Inne terminy związane z rytualnym samobójstwem

 

■ Jigai (自害)

Odnosi się do kobiecej wersji seppuku, często popełnianej przez żony samurajów, które chciały uniknąć niewoli lub hańby (jaka hańba mogła ją spotkać po śmierci męża z rąk jego wrogów każdy może sobie dopowiedzieć). Jigai zazwyczaj było wykonywane przez przecięcie tętnic szyjnych przy użyciu noża.

 

□ Ji (自) - oznacza "samo-", "osobisty", "własny". Jest to przedrostek wskazujący na coś, co jest wykonane przez osobę samą, bez czyjejś pomocy.

 

 

□ Gai (害) - oznacza "szkoda", "krzywda", "uszkodzenie". W kontekście jigai odnosi się do szkody, jaką kobieta zadaje sobie samodzielnie.

 

Razem, 自害 (jigai) oznacza dosłownie "samookaleczenie" lub "samozniszczenie".

 

Tradycyjnie, rytuał seppuku, z jego brutalnym cięciem brzucha, był zarezerwowany dla mężczyzn, głównie samurajów, którzy przez to okazywali swoją odwagę i determinację, a także troskę o zachowanie honoru. Kobiety, związane z tą samą klasą społeczną, również dokonywały samobójstw z podobnych pobudek, ale ich forma była mniej drastyczna.

 

 

■ Tsumebara (詰腹)

 

Jest to forma wymuszonego seppuku, która była nakazywana samurajom jako kara za ciężkie przewinienia lub zdradę. Tsumebara, jako rytuał karny, był znacznie bardziej poniżający niż dobrowolne seppuku, ponieważ samuraj nie miał możliwości odzyskania honoru poprzez odebranie sobie życia.

 

詰 (tsume) - Oznacza "zamknąć", "zatkać", "napełnić" lub "dopełnić". Ten znak może także odnosić się do sytuacji przymusowej lub ostatecznej.

 

腹 (hara) - Oznacza "brzuch". Jest to ten sam znak, który występuje w terminach "harakiri" (腹切り) i "seppuku" (切腹), odnoszący się do obszaru ciała, który jest przedmiotem rytualnego cięcia.

 

Choć tsumebara przypominała seppuku pod względem ceremonialnym, często bywała bardziej upokarzająca, przypominając o tym, że to kara, a nie honorowe samobójstwo. Samuraj mógł być zmuszany do aktu w mniej honorowych okolicznościach i z mniejszymi ceremoniałami. Celem, oprócz oczywistego ukarania samuraja, było także ostrzeżenie dla innych, podkreślając surowość konsekwencji zdrady lub innych poważnych przestępstw.

 

 

Opis Rytuału Seppuku

 

 

Organizacja

 

Ceremonia rozpoczynała się od wybrania odpowiedniego miejsca i czasu, często w obecności świadków, ale z dala od oczu publicznych. Samuraj, ubrany w białe kimono – symbol czystości i śmierci – spożywał swój ostatni posiłek, a następnie pił sake. Moment ten, jak wskazuje Maurice Pinguet w swojej książce "Voluntary Death in Japan", miał być przepełniony głęboką refleksją nad życiem i śmiercią.

 

Przygotowawszy się duchowo, samuraj siadał na poduszce w pozycji seiza (na kolanach, pośladkami opierając się na piętach - 正座, dosł. „prawidłowy siad”). Przed nim kładziono biały papier, na którym pisał jisei (辞世 – dosł. „pożegnanie świata”) – poemat śmierci, będący jego ostatnimi słowami. Po napisaniu jisei, odsłaniał nagi tors, a w jego ręce wręczano tantō (短刀, dosł. „krótki miecz”), specjalnie przygotowany nóż.

 

 

Scena

 

Ceremonia seppuku była mocno zrytualizowanym aktem, a każdy uczestnik miał swoją określoną rolę i miejsce. Samuraj dokonujący seppuku zajmował centralną pozycję na macie, ubrany w białe kimono, co symbolizowało czystość intencji i gotowość do przejścia na drugą stronę. Przed nim, na stojaku z drewna umieszczony był miecz – tantō, który był narzędziem, za pomocą którego miał wykonać rytualne cięcie.

 

Po jednej stronie samuraja znajdował się kaishakunin, asystent odpowiedzialny za dekapitację, który z szacunkiem obserwował przebieg ceremonii, gotowy do działania, gdy samuraj zakończył swoje cięcie. Jego rola była niezwykle ważna i wymagała nie tylko precyzji, ale również wyjątkowego opanowania, aby zapewnić samurajowi godną i szybką śmierć.

Po drugiej stronie samuraja stali pomocnicy, zazwyczaj członkowie jego rodziny lub bliscy kompani. Jeden z nich, kaiōenin, był asystentem, który dbał o szczegóły ceremonii, w tym podanie ostatniego kieliszka sake samurajowi, symbolizującego ostatni etap życia przed śmiercią.

 

Obok miejsca wyznaczonego dla samuraja, zazwyczaj na niższym poziomie, znajdowali się inspektor ceremonii, kenshi, odpowiedzialny za nadzór nad prawidłowym przebiegiem rytuału, a także więzienni oficerowie, bugyō, którzy nadzorowali proces, jeśli seppuku miało miejsce w kontekście wykonania wyroku.

W tle, często z tyłu lub z boku, umieszczony był ajarizashikiro, więzienie dla samurajów, gdzie wojownik spędzał ostatnie chwile przed ceremonią. Jego obecność była subtelnie przypominająca o powadze sytuacji i konsekwencjach, które doprowadziły do tego ostatecznego aktu – to również, oczywiście, tylko w przypadku, gdy seppuku było wykonywane, jako wyrok.

 

Każdy uczestnik ceremonii odgrywał swoją rolę, a ich precyzyjne ustawienie i zachowanie były ściśle regulowane przez rytuał, który nadawał tej chwili szczególną wagę i znaczenie. Odpowiednia organizacja i rytualny przebieg seppuku miały ułatwić samurajowi zachowanie godności i honoru w obliczu śmierci.

 

Samuraj wprowadzał ostrze w lewy bok brzucha, przesuwając je w prawo, a następnie kierując ku górze, tworząc kształt podobny do litery "L". Ten bolesny akt był pełen symbolicznego znaczenia, jak tłumaczy Nitobe Inazō w "Bushidō: Dusza Japonii", symbolizując nie tylko śmierć, ale także narodziny dla nowego życia w zaświatach.

 

 

Cięcie

 

Rytuał seppuku wiązał się z wykonaniem bardzo specyficznego, rytualnego cięcia, którego forma była ustalona przez tradycję i okoliczności. Dwie główne metody cięcia brzucha podczas seppuku to ichimonji i jūmonji, każda niosąca ze sobą własne symboliczne i praktyczne implikacje.

 

Ichimonji (一文字)

Ichimonji, oznaczające „jeden znak” lub „linia prosta”, było metodą, w której samuraj wykonywał jedno, poziome cięcie od lewej do prawej strony brzucha. To cięcie, jak pokazuje grafika, przecinało brzuch tuż pod linią żeber, głęboko, ale nie na tyle, by od razu spowodować śmierć. Technika ta miała zapewnić samurajowi wystarczająco dużo czasu, aby skonfrontować się z bólem i śmiercią, co uważano za ostateczny test odwagi i wytrwałości.

 

Jūmonji (十文字)

Jūmonji , dosłownie „znak dziesięciu” lub „krzyż”, wymagało wykonania dwóch cięć: najpierw poziomego cięcia ichimonji, po czym samuraj miał wbić ponownie ostrze i przeciąć brzuch pionowo od góry do dołu. Drugie cięcie, które zazwyczaj rozpoczynało się w miejscu skrzyżowania z pierwszym cięciem, powodowało szybszą śmierć niż pojedyncze cięcie ichimonji, choć bywało wykonywane rzadziej ze względu na związany z nim ból.

 

Te dwie metody pokazują różne filozofie związane z seppuku. Ichimonji, będąc bardziej rozciągniętym w czasie, pozwalało na bardziej wydłużone rozmyślania o śmierci i życiu, włączając w to cierpienie jako część rytuału odkupienia i wyzwolenia. Jūmonji, będąc bardziej drastycznym i szybkim, podkreślało zdecydowanie i gotowość do spotkania ze śmiercią bez wahania.

 

Obie metody cięcia w rytuale seppuku były symboliczne i miały głębokie znaczenie w samurajskiej kulturze Japonii. Sposób, w jaki samuraj przeprowadzał cięcie, odzwierciedlał jego determinację, odwagę oraz poziom akceptacji własnego losu, stanowiąc ostateczne świadectwo jego życia i wartości.

 

 

Rola kaishakunin (介錯人)

 

Kaishakunin był częścią ceremonii seppuku i pełnił rolę "litościwego wojownika" odpowiedzialnego za przynoszenie ulgi samobójcy w momencie największego bólu i cierpienia. Jego zadaniem było ułaskawienie osoby dokonującej seppuku poprzez szybką i sprawiedliwą dekapitację, przynosząc końcową ulgę i honorową śmierć. W feudalnej Japonii, sam akt cięcia w brzuchu, choć wysoce bolesny, często nie prowadził bezpośrednio do śmierci. Przypadki, takie jak relacja o Fujiwara no Michinori, który po porażce podczas zamieszek Heiji dokonał seppuku, lecz nadal oddychał gdy go znaleziono po wielu godzinach, sprawiły, że w pewnym momencie historii ustalono, że seppuku powinna kończyć dekapitacja. Tak powstała rola kaishakunina.

 

Występując jako milczący świadek cierpienia i determinacji samuraja, kaishakunin był gotów działać, by oszczędzić dalsze męczarnie samurajowi, kiedy ten wykonał swoje cięcie.

 

W czasach Edo, praktyka seppuku zaczęła przybierać bardziej ceremonialny i symboliczny charakter, szczególnie w warunkach więziennych, gdzie samuraje niższych rang mogli używać zamiast miecza jedynie wachlarza do symbolicznego aktu seppuku, znanego jako sensubara. W takich przypadkach to kaishakunin odgrywał kluczową rolę, wkraczając na sygnał, by zakończyć egzekucję. Rytualizacja tego aktu i pojawienie się "fan seppuku" wskazywały na zmianę celu seppuku z pokazu wytrzymałości i determinacji w akt skoncentrowany wyłącznie na zachowaniu honoru, bez fizycznych dowodów na wytrzymałość.

 

Wszelkie działania kaishakunina były skrupulatnie wykonane w taki sposób, by nie splamić honoru samuraja, który przez swój ostateczny akt samobójczy, wykazał odpowiedzialność nie tylko za własne życie, ale i przyszłość swojej rodziny. Jak pisał Yamamoto Tsunetomo, bycie kaishakuninem oznaczało branie na siebie ciężaru zakończenia życia innego wojownika w sposób, który pozwolił mu zachować twarz i zapewnić ciągłość rodzinie, potwierdzając, że samuraje żyli by upewnić się, że ich rodziny mogą trwać. Każdy gest i każde cięcie kaishakunina miały znaczenie.

 

 

Warianty rytuału w zależności od statusu i płci

 

Seppuku nie było ograniczone wyłącznie do mężczyzn; kobiety związane z samurajami również mogły wybrać śmierć przez jigai, szczególnie w przypadku zagrożenia niewolą lub hańbą. Ich metoda różniła się jednak; zamiast przecinać brzuch, często przecinały żyły na szyi.

 

Status społeczny również wpływał na przebieg ceremonii. Wyżsi rangą samuraje mieli bardziej złożone ceremonie seppuku, często w obecności większej liczby świadków i z większym przepychem, podkreślając ich znaczenie i rolę społeczną.

 

 

Profil samobójcy

 

Kto?

 

Seppuku, było praktyką zastrzeżoną głównie dla samurajów, klasy wojowników w feudalnej Japonii. Chociaż kojarzone przede wszystkim z mężczyznami, również kobiety z ich rodzin czasami decydowały się na tę formę samobójstwa, zwłaszcza gdy chciały uniknąć hańby lub niewoli po przegranej bitwie lub upadku swojego klanu. Przykładem takiej sytuacji była bitwa pod Sekigaharą w 1600 roku, która zdecydowała o politycznym krajobrazie Japonii na kolejne stulecia, prowadząc do samobójstw wśród przegranych stron, zarówno mężczyzn, jak i kobiet.

Bitwa pod Sekigaharą była punktem zwrotnym, który skonsolidował władzę w rękach Tokugawy Ieyasu i jego sojuszników, prowadząc do około 300 lat pokoju i stabilizacji pod rządami shogunatu Tokugawa. W wyniku tej bitwy, wielu daimyō (panów feudalnych) i samurajów znalazło się po przegranej stronie, co często oznaczało utratę ziemi, statusu, a także honoru. Choć statystyki takie nie były oczywiście prowadzone, to na podstawie współczesnej wiedzy i literatury możemy ocenić, że po tak drastycznym przewrocie i przetasowaniu władzy, po rozwiązanie w postaci samobójstwa seppuku mogło sięgnąć nawet do trzystu wysoko postawionych daimyo, ich samurajów oraz członków ich rodzin (kobiet).

 

Czemu?

 

Dla samurajów seppuku nie było tylko aktem śmierci, ale rytuałem pełnym głębokiego znaczenia kulturowego i duchowego, który miał na celu przywrócenie lub utrzymanie honoru rodzinnego. Sposób, w jaki zakończył swój żywot wojownik, mógł zdeterminować, co się miało następnie stać z jego bliskimi - żoną, dziećmi, wnukami.

 

Z całą pewnością nie bez znaczenia był fakt, że rodzina samuraja, który godnie umierał, mogła liczyć na utrzymanie swojej pozycji społecznej i uniknięcie represji, podczas gdy w przeciwnym przypadku nieszczęście mogło by spaść nie tylko na samego samuraja, ale na całą jego rodzinę. Zatem można uznać też, że seppuku było czasem jedynym wyjściem z sytuacji, gdzie życie samuraja i jego rodziny było zagrożone. Poprzez honorowe samobójstwo samuraj mógł ochronić przed śmiercią lub hańbą swoją żonę i dzieci.

 

W historii Japonii seppuku pełniło wiele funkcji – od ostatecznego akcentu lojalności wobec władcy, przez akt protestu, po środek kary za przewinienia lub też sposób, na ratowanie rodziny. Niezależnie od przyczyn, każdy przypadek seppuku zostawia za sobą opowieść o bólu, honorze i często tragedii, która rzuca światło na skomplikowaną naturę ludzkiej godności i kulturowej tożsamości.

 

Aby choć trochę lepiej zrozumieć to zjawisko, przyjrzyjmy się trzem przypadkom, z trzech różnych epok, kiedy ktoś dobrowolnie, w imię tak, czy inaczej rozumianego honoru popełnił samobójstwo, zwane seppuku: Minamoto no Yorimasa, który był jednym z pierwszych dokumentowanych przypadków seppuku; Saigō Takamori, nazywany ostatnim samurajem, którego śmierć symbolizuje kres ery samurajów; oraz Yukio Mishima, pisarz i myśliciel XX wieku, którego dramatyczne życie i spektakularna śmierć odbiły się echem na całym świecie, stanowiąc symboliczny komentarz do zmagań współczesnej Japonii z jej tradycjami.

 

Każda z tych historii nie tylko ukazuje osobisty dramat, ale także momenty przełomowe w historii kultury japońskiej, pokazując, jak głęboko seppuku jest zakorzenione w narodowej świadomości i wartościach.

 

 

Historia Minamoto no Yorimasa (1104-1180)

 

W historii Japonii, Minamoto no Yorimasa zajmuje miejsce jako jeden z pierwszych tragicznych bohaterów samurajskiej opowieści o honorowych samobójstwach. Jego losy splatają się z kluczowymi wydarzeniami ery Heian. Urodzony w 1104 roku, Yorimasa dorastał w okresie, kiedy arystokratyczne rody takie jak Taira i Minamoto rywalizowały o wpływy przy cesarskim dworze w Kyoto.

 

Yorimasa nie tylko był wybitnym wojownikiem i strategiem, ale także cenionym poetą. Jego umiejętności i oddanie cesarzowi sprawiły, że szybko zyskał pozycję i szacunek. Jednakże, jego życie i kariera zostały niespodziewanie przekształcone przez narastający konflikt między dwoma dominującymi rodami. W 1156 roku, w czasie buntu Hōgen, Yorimasa stanął po stronie cesarskiej, lecz rosnąca potęga klanu Taira sprawiła, że jego pozycja zawisła na przysłowiowym włosku.

 

Bitwa pod Uji w czerwcu 1180 roku stała się kulminacyjnym punktem konfliktu. Był to początek wojny Genpei, serii zaciętych starć między klanami Minamoto i Taira. Yorimasa, stanął na czele obrony mostu Uji, kluczowego strategicznie miejsca, które Taira próbowali przejąć. Mimo bohaterskiej obrony, siły Minamoto zostały przytłoczone przez przeważające liczebnie wojska Taira.

 

Wobec nieuchronnej klęski, Yorimasa zdecydował się na seppuku, aby uniknąć hańby pojmania i prawdopodobnej egzekucji. Według relacji, w spokojnym ogrodzie świątyni Byōdō-in, Yorimasa usiadł na białej macie, wypowiedział swoje ostatnie słowa – poemat, w którym porównywał swoje życie do więdnięcia kwiatów sakury, po czym wyciągnął swój krótki miecz. "Niech mój duch stanie się strażnikiem cesarza, tak jak moje ciało było w jego służbie," miał powiedzieć, zanim głęboko wbił ostrze w swój brzuch, kreśląc „L” śmiertelnego cięcia.

 

Jako samuraj, Yorimasa był wychowany w duchu bushidō, kodeksu samurajów, który głosił, że honor jest cenniejszy niż życie. W obliczu klęski, której doświadczył podczas bitwy pod Uji, utrata honoru była dla niego gorsza niż śmierć. Kodeks ten nakazywał wojownikom wybrać śmierć z honoru, gdy stanęli w obliczu nieuchronnej klęski, aby uniknąć hańby i utraty twarzy, co miało też bezpośredni wpływ na iprzyszłą pozycję jego rodziny, która uniknęła ostracyzmy i życia w hańbie dzięki jego aktowi seppuku. Dla Yorimasy, seppuku nie było tylko aktem desperacji, ale świadomym wyborem, który miał również chronić jego dzieci i wnuki.

 

Być może Yorimasa widział w tym również formę transcendencji — oddzielenia swojego ducha od fizycznych uwarunkowań ziemskiej egzystencji. Jego ostatnie słowa i poemat, porównujący życie do przemijających kwiatów sakury, sugerują głębokie zrozumienie efemeryczności życia, co jest jednym z kluczowych elementów buddyzmu zen, oraz filozofii mono no aware. W tym kontekście, jego śmierć była nie tylko ucieczką przed hańbą, ale także ostatecznym aktem, który miał pogłębić zrozumienie życia jako nieustającego cyklu narodzin i śmierci, gdzie honor i wartości wewnętrzne pozostają niezmienne nawet w obliczu nieuchronnej zmienności świata.

 

Jego śmierć nie tylko uczyniła go jednym z pierwszych samurajów, którzy dokonali udokumentowanego historycznie seppuku, ale także ustanowiła precedens dla przyszłych pokoleń wojowników, którzy mogli wybrać śmierć z honoru zamiast życia w niewoli. Yorimasa, w swoim ostatnim akcie, stał się symbolem samurajskiej odwagi i lojalności, idei, które z czasem zdominowały japońskie wartości wojenne aż do upadku samurajów w XIX wieku.

 

Po jego śmierci, klan Minamoto ostatecznie zwyciężył w wojnie Genpei, co doprowadziło do ustanowienia pierwszego bakufu (幕府, dosł. rząd wojskowy), który rządził Japonią przez następne wieki. Yorimasa pozostaje postacią, która łączy literacką wrażliwość z wojowniczym heroizmem, będąc wiecznym symbolem epoki, kiedy poezja i miecz były równie cenione.

 

 

Historia Saigō Takamori (1828-1877)

 

Saigō Takamori, zwany "ostatnim samurajem", jest jedną z najbardziej szanowanych i tragicznych postaci w historii Japonii. Jego życie i śmierć są symbolicznym zakończeniem ery samurajów i przejściem Japonii w nowoczesność. Urodzony w 1828 roku w domenie Satsuma, Saigō od młodych lat był zaangażowany w politykę i wojskowość, stając się kluczową postacią w okresie Restauracji Meiji.

 

Jego kariera osiągnęła apogeum, gdy pomógł obalić shogunat Tokugawa, co doprowadziło do odrodzenia władzy cesarskiej w 1868 roku. Jednakże, pomimo sukcesów, Saigō stał się krytykiem rządu Meiji, który, jego zdaniem, zdradził ideały, dla których walczyli. Zaniepokojony zachodnimi wpływami i utratą tradycyjnych wartości samurajskich, Saigō domagał się ochrony japońskich tradycji i honoru wojowników.

 

Konflikt wartości doprowadził ostatecznie do buntu Satsuma w 1877 roku, gdzie Saigō stanął na czele rebelii przeciwko nowoczesnej, centralnie zarządzanej armii rządu Meiji. Rebelia, choć początkowo odnosiła sukcesy, w końcu została stłumiona, a Saigō został zmuszony do wycofania się do Kagoshimy. Otoczony i przewyższony liczebnie, stanął przed nieuchronną klęską.

 

W obliczu porażki, Saigō Takamori wybrał śmierć, która odzwierciedlałaby jego przekonania samurajskie. Na wzgórzu Shiroyama, w otoczeniu najwierniejszych towarzyszy, Saigō przyjął tradycyjną postawę seiza. W zamyśleniu nad losem Japonii i przyszłością samurajów, wyciągnął tantō. Znany ze swojej stoickiej natury, miał rzec: "Zachowajcie spokój i honor, nawet w obliczu śmierci." Po tych słowach, w spokoju i zdecydowaniu, wbił ostrze w swój brzuch, wykonując śmiertelne cięcie w kształcie „L”.

 

Śmierć Saigō Takamori była nie tylko końcem buntu Satsuma, ale symbolicznie zamykała erę samurajów. Jego seppuku stało się legendą, a postać Saigō zyskała status bohatera narodowego. Wpłynęło to na ukształtowanie się nowoczesnej tożsamości Japonii, gdzie mieszają się szacunek dla tradycji z otwartością na nowoczesność.

 

Po jego śmierci, Saigō został zrehabilitowany przez rząd Meiji i jego status został pośmiertnie podniesiony. Jego życie i śmierć były wielokrotnie przedstawiane w literaturze i filmie, stając się trwałym symbolem japońskiej dychotomii między tradycją a modernizacją. Saigō Takamori pozostaje nie tylko ikoną samurajskiego honoru, ale także przypomnieniem o skomplikowanej drodze Japonii przez historię.

 

 

Historia Yukio Mishima (1925-1970)

 

Yukio Mishima, urodzony jako Kimitake Hiraoka, jest jedną z bardziej kontrowersyjnych postaci w historii współczesnej Japonii. Jego życie było pełne paradoksów, a jego twórczość literacka i publiczne działania zawsze wywoływały silne emocje. Mishima był nie tylko wybitnym pisarzem, nominowanym do Nagrody Nobla, ale również głęboko zaangażowanym działaczem politycznym, który marzył o odrodzeniu tradycyjnych wartości japońskich.

 

Mishima urodził się w Tokio w 1925 roku i od młodych lat wykazywał niezwykłe zainteresowanie literaturą oraz historią Japonii. Jego twórczość była silnie osadzona w japońskiej estetyce i filozofii, a jednocześnie cechowała się głębokim pesymizmem wobec współczesności. Na przestrzeni lat, jego fascynacja tradycją samurajów i bushidō tylko się pogłębiała, co znajdowało odzwierciedlenie w jego licznych dziełach literackich i publicznych wystąpieniach.

 

W późniejszych latach życia, Mishima coraz bardziej krytykował nowoczesne wartości zachodnie i wpływ, jaki wywierały one na japońską kulturę i społeczeństwo. Uważał, że Japonia straciła swoją duchową siłę i tożsamość, oddalając się od tradycyjnych wartości bushidō. W odpowiedzi, założył Tatenokai, 楯の会 ("Grupa tarczy") – paramilitarną organizację składającą się głównie z młodych studentów i entuzjastów tradycji, którzy podzielali jego poglądy.

 

25 listopada 1970 roku, Mishima dokonał dramatycznego i szokującego aktu, który na zawsze zapisał się w annałach historii Japonii. Wraz z czterema członkami Tatenokai, wtargnął do głównej bazy Sił Samoobrony w Tokyo, gdzie pojmał komendanta bazy i wezwał zgromadzonych żołnierzy do odrzucenia współczesnego rządu i powrotu do cesarskich wartości. Gdy jego próba przewrotu zawiodła, a apel został zignorowany, Mishima wykonał publiczne seppuku w tradycyjnym samurajskim stylu.

 

Sam akt seppuku Mishimy był pełen symbolizmu. Przygotował się do niego z ceremoniałem, zakładając tradycyjne kimono, wyrecytował pożegnalny poemat i w obecności wybranych świadków, dokonał przecięcia brzucha. Jego śmierć nie tylko była aktem desperacji, ale przede wszystkim dramatycznym wezwaniem do refleksji nad stanem współczesnej Japonii.

 

Śmierć Mishimy wywołała szeroką debatę na temat roli tradycji w nowoczesnym społeczeństwie japońskim i ostatecznie przyczyniła się do renesansu zainteresowania kulturą i historią Japonii. Mishima pozostaje postacią, której życie i twórczość są nieustannie analizowane i reinterpretowane, a jego dramatyczny finał przypomina o głębokich sprzecznościach między tradycją a nowoczesnością.

 

 

Harakiri w czasach współczesnych

Harakiri nie jest już praktykowane w swojej tradycyjnej formie. Obecnie traktowane jest głównie jako element historyczny i kulturowy, wspominany w literaturze, filmach oraz ceremoniach upamiętniających starożytne obyczaje. Jednakże, idea honorowego samobójstwa wciąż znajduje odzwierciedlenie w nowoczesnych japońskich praktykach i postawach wobec samobójstw, co można zauważyć w niektórych statystykach dotyczących samobójstw.

 

 

Statystyki samobójstw w Japonii

Japonia ma jedną z najwyższych stóp samobójstw wśród krajów rozwiniętych. Chociaż wskaźniki te zaczęły spadać od szczytu w 2003 roku, kiedy to odnotowano 34,5 przypadków na 100,000 mieszkańców, nadal są wysokie. W 2020 roku wskaźnik samobójstw wyniósł około 16,6 na 100,000, co jest znacznym spadkiem, ale wciąż pozostawia Japonię w absolutnej czołówce. W przeciwieństwie do historycznego harakiri, współczesne samobójstwa rzadziej są motywowane przez kwestie honoru, a częściej przez problemy takie jak depresja, stres zawodowy czy problemy finansowe. Choć to może nasza ich interpretacja się zmienia, a nie same samobóstwo?

 

 

Harakiri wśród członków Yakuza

 

Wśród członków yakuza, tradycyjnej japońskiej mafii, idea honorowego samobójstwa jako kary za zawinioną hańbę lub nieudaną misję przetrwała dłużej niż w ogólnej populacji. Chociaż nie ma dokładnych, oficjalnych statystyk dotyczących samobójstw wśród yakuzy, doniesienia wskazują, że praktyki te zdarzają się, choć są znacznie rzadsze niż w przeszłości. Tradycyjne harakiri zostało zastąpione przez bardziej symboliczne akty pokuty, takie jak yubitsume, czyli obcinanie palców, co jest nadal praktykowane jako forma przeprosin lub pokuty. Nie zmienia to faktu, że pojawiają się co jakiś czas doniesienia o pojedynczych aktach hara-kiri popełnianych przez członków yakuzy.

 

 

Motyw seppuku w popkulturze

 

Ukiyo-e: "Samuraj popełniający seppuku"

(1790, Katsushika Hokusai)

 

Jedna z klasycznych grafik ukiyo-e autorstwa Katsushika Hokusai przedstawia samuraja dokonującego seppuku. Utwór ten ukazuje samotną postać wojownika, który w pełnej ceremonii przeprowadza rytuał samobójstwa. W tle obrazu widoczne są delikatnie zarysowane góry i mglista atmosfera, co potęguje dramatyzm sceny. Seppuku w tym dziele jest przedstawione jako akt ostatecznej odwagi i honoru, przywołujący samurajski kodeks bushidō, który głosi, że śmierć w obronie honoru jest szczytem męstwa i godności.

 

 

Ukiyo-e: "Ostatni bastion samurajów"

(1848, Utagawa Kuniyoshi)

 

Utagawa Kuniyoshi, jeden z wielkich mistrzów ukiyo-e, stworzył serię grafik poświęconych samurajom, w tym dramatyczną scenę "Ostatniego oporu samurajów". Grafika ta ukazuje grupę wojowników przygotowujących się do kolektywnego seppuku po przegranej bitwie. Dzieło Kuniyoshi eksploruje tematy lojalności, odwagi i tragicznego heroizmu, a seppuku jest tu przedstawione jako najwyższe wyrażenie tych wartości, wpisujące się w kontekst samurajskiej tradycji i historii Japonii.

 

Anime: "Rurouni Kenshin: Trust & Betrayal"

(1999, Kazuhiro Furuhashi)

 

W tej czteroodcinkowej serii OVA, która jest prequelem do popularnego anime "Rurouni Kenshin", seppuku odgrywa istotną rolę w kontekście opowieści o samuraju Kenshinie Himurze, który staje się łagodnym wędrowcem po brutalnej przeszłości zabójcy. W jednym z odcinków przedstawiona jest scena seppuku, która jest emocjonalnym punktem kulminacyjnym, podkreślającym konsekwencje wyborów Kenshina i wpływ samurajskich tradycji na jego życie.

 

 

Anime: "Basilisk"

(2005, Fuminori Kizaki)

 

"Basilisk" to anime osadzone w brutalnym świecie wojowników ninja z dwóch zwaśnionych klanów, Iga i Kouga, które zostają zmuszone do walki na śmierć i życie. W jednym z odcinków pojawia się seppuku jako element zbrodni, gdzie postać jest zmuszana do samobójstwa. Seppuku w "Basilisk" ukazuje mroczne strony feudalnej Japonii, gdzie honor i przemoc są nierozerwalnie splecione.

 

 

Film: "Harakiri"

(1962, Masaki Kobayashi)

 

Ten klasyczny japoński film to krytyka samurajskich idei honoru i seppuku. "Harakiri" opowiada historię samuraja Hanshiro, który w desperacji i ubóstwie próbuje obnażyć hipokryzję samurajskiego kodeksu bushidō. Seppuku jest tu przedstawione nie jako akt honoru, ale jako narzędzie społecznej kontroli i krzywdy. Pozycja obowiązkowa dla każdego, kto chce poznać idee japońskiego seppuku i szerzej honoru z każdej strony.

 

 

Film: "The Last Samurai"

(2003, Edward Zwick)

 

W hollywoodzkiej produkcji "The Last Samurai", seppuku pojawia się jako dramatyczny element fabuły, który wpływa na głównego bohatera, kapitana Algrena (grany przez Toma Cruise'a). Film pokazuje seppuku jako element honorowej śmierci samuraja, który przegrywa w walce o zachowanie tradycyjnych wartości w obliczu modernizacji Japonii. Jest to kluczowy moment, podkreślający kulturowe i osobiste konflikty bohaterów.

 

 

Gra Video: "Total War: Shogun 2"

(2011, Creative Assembly)

 

W strategicznej grze komputerowej "Total War: Shogun 2", gracze mogą zarządzać samurajskimi klanami w feudalnej Japonii. Seppuku pojawia się tu jako opcja dla generałów, którzy zawiedli swojego shoguna. Mechanika ta wprowadza elementy historyczne i kulturowe do gry, wzmacniając nieco ogólny „klimat” tego kultowego klasyka strategii na PC.

 

 

Gra Video: "Ghost of Tsushima"

(2020, Sucker Punch Productions)

 

"Ghost of Tsushima" to gra akcji osadzona w czasach inwazji mongolskiej na Japonię w XIII wieku. Gra zawiera sceny seppuku, które są przedstawiane jako ważne rytualne momenty, podkreślające samurajski honor i poświęcenie. Te momenty są emocjonalnie intensywne i służą jako głęboki komentarz do motywów honoru, lojalności i poświęcenia w życiu samurajów.

 

 

Przestroga na przyszłość

 

Choć seppuku jako praktyka akceptowalnego społecznie i wręcz pochwalanego, uświęconego samobójstwa pozostało w większej części w mrokach historii za nami, to jego rezonans w kulturze i świadomości Japonii jest wciąż wyraźny.