Ten milczący księżyc…

W bladym świetle beznamiętnego księżyca zawieszonego nad samotnią na wrzosowiskach Adachi-ga-hara, czas zamiera. Stara kobieta z pochodnią w jednej, nożem w drugiej ręce zbliża się do drzwi, za którymi leży ciężarna kobieta, jej ofiara. W powietrzu unosi się coś nieuchwytnego — napięcie tak gęste, że zdaje się przysłaniać blask księżyca. To chwila, w której decyzja, raz podjęta, zmieni wszystko. Yoshitoshi zatrzymuje tę scenę w obrazie „Księżyc samotnego domu”, tworząc dzieło, które jest jednocześnie wizualnym studium zbrodni, psychologicznego przeciążenia i moralnego upadku. Jesteśmy tu świadkami tej jednej sekundy, gdy widać w twarzy człowieka ostatnie zmaganie przed podjęciem straszliwej decyzji.

Obraz nie pokazuje ani krwi, ani morderstwa, ani odkrycia po nich, które miało doprowadzić Iwate do szaleństwa. Nie widzimy noża w jej dłoni, lecz czujemy jego obecność. Yoshitoshi pozostawia najważniejsze poza kadrem, zmuszając nas do wypełnienia pustki własnymi obawami i wyobrażeniami. To moment, gdy determinacja i wyrzuty sumienia, lojalność i desperacja, człowieczeństwo i jego utrata, zderzają się w jednej postaci.

Za tym obrazem pochodzącym z serii „100 aspektów księżyca” kryje się mroczna legenda z dawnych czasów Heian o samotni na wrzosowiskach Adachi-ga-hara i kobiecie, która w desperacji porzuciła swoje człowieczeństwo. Poznamy dziś tę legendę i tak uzbrojeni w wiedzę, zagłębimy się w sam obraz Yoshitoshiego, by zrozumieć, jak sztuka potrafi uchwycić to, co niewidzialne — walkę sumienia z determinacją, albo nieco naiwniej: dobra ze złem. Przed nami podróż w głąb psychiki Iwate, w serce jej tragedii i upadku. A nad tym wszystkim będzie beznamiętnie czuwać księżyc – jego blask oświetla miejsce tragedii, ale nie rozprasza mroku, który otacza bohaterkę. Jest obojętny tak, jak natura jest obojętna na przemijające namiętności, cierpienia czy zbrodnie małego człowieka.

Przyjrzyjmy się bliżej…

"Księżyc samotni na wrzosowisku Adachi"

一つ家の月

 - Tsukioka Yoshitoshi (月岡芳年), 1886

Seria Sto aspektów księżyca (Tsuki Hyakushi, 月百姿)

Na obrazie Yoshitoshiego „Księżyc samotnego domu” centralną postacią jest stara kobieta, której wychudła sylwetka i napięta poza przyciągają uwagę od pierwszego spojrzenia. Zgarbiona postać staruszki, uchwycona w momencie dynamicznego ruchu, zdaje się pełna zarówno determinacji, jak i niepokoju. W jednej ręce trzyma pochodnię, której drżący płomień rzuca skąpe światło, ukazując zniszczoną ścianę domu. To światło, jaskrawe, ale ograniczone, wydobywa szczegóły jej postaci: zmarszczone rysy twarzy, głęboko osadzone oczy, które zdają się pełne mrocznej determinacji, oraz rękę, która wygląda na starą, lecz zaskakująco silną.

Blado i beznamiętnie spoglądający w dół księżyc widoczny przy górnej krawędzi kompozycji, jest jedynym elementem na obrazie, który emanuje spokojem. Jego chłodny kolor nadaje całej scenie tej szczególnej aury głębokiej nocy i oniryzmu. W tej subtelnej grze światła Yoshitoshi ukazuje swoją wirtuozerię — ciepło i chłód, życie i śmierć, bliskość i oddalenie są w ciągłym dialogu. Księżyc działa tutaj jako świadek wydarzeń, milczący obserwator, który oświetla scenę, ale nie ingeruje.

Liny rozciągnięte przez kadr wydają się dziwnie napięte, tworząc wrażenie ograniczenia i klaustrofobii mając w tle przestrzeń otwartego wrzosowiska. Ich funkcja jest równie praktyczna, co symboliczna Liny mogą symbolizować więzy, które metaforycznie krępują staruszkę. Kompozycyjnie liny tworzą linie prowadzące wzrok widza w głąb obrazu, kierując uwagę na centralną postać staruszki i jej otoczenie. Ich obecność dodaje dynamiki scenie, wprowadzając element napięcia i niepokoju - potęguje atmosferę grozy i tajemnicy.

W tle wijące się pnącza roślinności zdają się żyć własnym życiem, jakby chciały pochłonąć chatę. Są one jak ręce natury, które próbują przywrócić harmonię w miejscu pełnym chaosu i zbrodni.

Chata, przedstawiona jako niemal ruina, wydaje się emanować poczuciem rozkładu i izolacji. Jej konstrukcja jest prosta, ale Yoshitoshi ukazuje każdy szczegół: łamane deski, odsłonięte strzechy i szorstkie, nieregularne krawędzie. Budynek nie jest jedynie miejscem akcji, ale niemalże osobnym bohaterem tej historii — dom Adachi staje się fizycznym odbiciem stanu umysłu staruszki. Jest zaniedbany, w połowie pochłonięty przez otoczenie, co sugeruje, że granica między człowiekiem a naturą, światem materialnym a duchowym, jest tutaj cienka.

Układ przestrzenny dzieła wydaje się prosty, ale jest pełen subtelnych kontrastów i symbolicznych przesunięć. Postać staruszki zajmuje centralną część kompozycji, jej ruch skierowany w stronę wewnętrznego pomieszczenia chaty. Widz czuje się jakby był obserwatorem tej sceny, zaniepokojonym tym, co może zaraz zobaczyć staruszka, a co jest skryte przez jego wzrokiem. Yoshitoshi celowo unika zapełniania tła szczegółami, pozwalając cieniom i pustce stworzyć atmosferę osamotnienia. Ta pustka jednocześnie podkreśla, jak niewielka jest stara kobieta wobec otaczającego ją świata.

Relacja między elementami obrazu — pochodnią, księżycem i centralną postacią — nie opiera się na realistycznym oddaniu światła i cienia (czego ukiyo-e nie mogło oddać w sposób realistyczny, jak malarstwo europejskie), lecz na subtelnej grze kontrastów tonalnych i kompozycji. Pochodnia trzymana przez staruszkę symbolicznie wyznacza centrum uwagi, podkreślając jej ruch i intencje. Bokashi, technika cieniowania charakterystyczna dla ukiyo-e, nadaje księżycowi eteryczną aureolę, a reszta sceny, spowita w płaskie, ciemne tony, buduje atmosferę niepokoju i tajemnicy.

Cały obraz jest tak skomponowany, że to, co najważniejsze, pozostaje niewidoczne dla oka widza. Kluczowy moment napięcia dzieje się poza kadrem, w przestrzeni, do której zmierza staruszka z pochodnią. Yoshitoshi w mistrzowski sposób buduje atmosferę grozy i tajemnicy właśnie poprzez tę nieobecność — to, czego nie widzimy, wydaje się bardziej przerażające niż jakikolwiek stwór, który mógłby zostać przedstawiony. Widz zostaje pozostawiony z uczuciem niepokoju, zastanawiając się, co czeka za ścianą, co zobaczy staruszka, i czy to, co tam się kryje, jest bardziej potworne niż ona sama. To właśnie ta niepewność, granica między tym, co przedstawione, a tym, co domyślne, czyni dzieło tak niezwykle sugestywnym i poruszającym.

Aby zrozumieć w pełni to, co Yoshitoshi chce nam tym obrazem opowiedzieć jednak, musimy najpierw zgłębić starą legendę o domu w Adachi i staruszce w nim mieszkającej…

Najpierw - o legendzie Adachi…

Samotnia na wrzosowiskach Adachi (足立), odnosi się do Adachi-ga-hara (足立ヶ原) — mitycznego wrzosowiska („równina Adachi”), które zgodnie z tradycją miało leżeć w okolicach dzisiejszego Nihonmatsu w prefekturze Fukushima.

Adachi-ga-hara to legendarne miejsce, które nie ma dokładnej lokalizacji, ale w tradycji japońskiej jest utożsamiane z pewnym obszarem w pobliżu rzeki Abukuma w Nihonmatsu. Współcześnie miejsce to przyciąga turystów i miłośników japońskich legend, m.in. dzięki lokalnemu muzeum w Kanzeji, gdzie eksponowane są przedmioty związane z opowieścią, takie jak nóż i łopata używane rzekomo przez onibabę. W tym miejscu znajduje się również mogiła "czarnego kopca" (Kurozuka) oraz jaskinia Iwaya, która według legendy miała być domem staruszki.

Legenda o Adachi-ga-hara ma swoje korzenie w epoce Nara (710–794), kiedy opowieści ludowe zaczęły być spisywane i krystalizowały się jako część kultury duchowej Japonii. Początkowo historia ta była przekazywana ustnie, a jej pierwsze zapisy pojawiły się w kontekście religijnych i moralnych nauk buddyjskich, które miały przestrzegać ludzi przed grzechami, takimi jak morderstwo i zdrada. W okresie Heian (794–1185) legenda zyskała popularność dzięki literackim adaptacjom, a w późniejszych epokach także dzięki przedstawieniom w teatrze Noh, takich jak słynna sztuka „Kurozuka” (Czarny kopiec).

Adachi-ga-hara stało się symbolem moralnej przestrogi. Historia o onibabie – staruszce, która w szaleństwie popełniała zbrodnie – z czasem zaczęła być interpretowana jako opowieść o karze za chciwość i grzech. Kontekst ten silnie oddziaływał w epoce Edo (1603–1868), kiedy teatr kabuki i literatura podjęły temat Adachi-ga-hara, nadając mu jeszcze bardziej dramatyczny i mroczny wymiar.

Co mówi zatem sama legenda?

Legenda o samotni na wrzosowiskach Adachi

Noc była długa i zimna w posiadłości arystokratycznego rodu, gdzie młoda pani domu gasła w ramionach swej wiernej piastunki, Iwate. Tajemnicza choroba, której rozwój zdawał się nieubłagany, ogarnęła panią domu, a kochająca rodzina mogła się tylko bezradnie przyglądać. Desperacja narastała w posiadłości, gdy kolejne środki okazywały się bezużyteczne. W końcu wezwano onmyōji – mistrza sztuk wróżbiarskich i leczenia, którego przepowiednia zmieniła los wszystkich. Po odprawieniu skomplikowanych rytuałów, zbadaniu kobiety i konsultacjach z duchami, onmyōji stwierdził, że istnieje tylko jedno lekarstwo na tę przypadłość. Lekarstwo to można wytworzyć tylko i wyłącznie z wątroby ciężarnej kobiety.

Iwate, piastunka wychowująca także swoją małą córkę w domu arystokratów, znalazła się w sytuacji bez wyjścia. Choć w jej sercu walczyły miłość do dziecka i lojalność wobec rodziny, której służyła, poczucie obowiązku przeważyło. Wierząc, że nie ma innego wyboru, wyruszyła w samotną podróż, pozostawiając swoją córkę pod opieką innych służących. Choć rozstanie z własnym dzieckiem było bolesne, złożyła przysięgę, że nie wróci, póki nie zdobędzie lekarstwa - wątroby ciężarnej kobiety.

Przemierzała wsie i miasteczka w poszukiwaniu odpowiedniej „kandydatki” – ciężarnej kobiety, która spełniałaby szczególne wymagania, które opisał onmyōji. Jej podróż trwała jednak dłużej, niż kiedykolwiek mogłaby się spodziewać. Chodziła od jednej wsi do drugiej, szukając odpowiedniej kobiety, ale wyrzuty sumienia i wewnętrzna walka sprawiały, że nie potrafiła nikogo skrzywdzić. Gdy już znalazła odpowiednią ofiarę, wyrzuty sumienia sprawiały, że w jej twarzy widziała odbicie twarzy ukochanej córki, którą przed laty zostawiła w domu. Nie mogła tego zrobić – nie mogła zabić… Była na siebie wściekła - tęskniła do swojej córeczki, ale póki nie zdobędzie wątroby - nie mogła do niej wrócić.

Czas mijał, Iwate starzała się, a jej poszukiwania stawały się coraz bardziej desperackie. W końcu, zmęczona, zrezygnowana i samotna, osiedliła się na odludziu — w małej chacie na wrzosowiskach Adachi. Tam, w otoczeniu ciszy i samotności, czekała aż los się zlituje i ześle jej odpowiednią, ciężarną kobietę, którą będzie mogła zabić, wyjąć wątrobę i zanieść swojej pani.

Lata mijały. Ból tęsknoty do córki coraz bardziej wypaczał jej wizję świata i innych ludzi. Iwate pogrążona w samotności zdziwaczała, zgorzkniała. Czekała, choć sama nie wiedziała na co... Aż pewnej nocy na progu jej chaty pojawiła się para podróżnych – młody mężczyzna i jego ciężarna żona. Byli zmęczeni, zbłąkani i zmarznięci, prosząc o nocleg w jej skromnej chacie. Iwate, widząc duży, okrągły brzuch kobiety i wiedząc, że okazja, na którą czekała, wreszcie nadeszła, wpuściła ich, starając się ukryć drżenie swoich dłoni.

Kobieta była bliska porodowi i jej mężczyzna, zasłyszawszy, że w pobliżu rosną zioła, która mogą złagodzić ból porodowy, wyszedł ich poszukać. I, jak to zwykle w życiu bywa, gdy tylko wyszedł, kobiecie odeszły wody. Iwate była sam na sam z rodzącą kobietą.

W tym momencie w sercu Iwate zwyciężyła dawno stłumiona determinacja. Pochwyciła nóż, zbliżyła się do ciężarnej i krótkim, pełnym determinacji ruchem wbiła ostrze w ciało kobiety śmiertelnym pchnięciem. Gdy zakrwawione ostrze wyjmowała z ciała swej konającej ofiary, coś przykuło jej uwagę – amulet, który kobieta miała zawieszony na szyi. To był talizman, który Iwate przed laty podarowała swojej córce. Wstrząśnięta, zapytała młodą kobietę o jej pochodzenie. Ta, z bólem w głosie, wyjawiła, że od lat szukała swojej matki, która zniknęła, gdy była dzieckiem.

Świat Iwate się zatrzymał. Nóż wypadł z jej drżących rąk, a krew w jej żyłach zastygła jak lód. Ale było za późno. Rana, którą zadała, była śmiertelna i nieodwracalna. Córka konała na jej oczach, a zrozpaczona Iwate wpadła w szaleństwo.

Iwate, nie mogąc znieść bólu i winy, popada w obłęd. Zmienia się w „demoniczną staruchę”, czyli onibabę (鬼婆). Ogrom cierpienia i żalu całkowicie wyniszcza jej ludzką naturę pozostawiając po sobie krwiożerczego, wściekłego demona oni.

Ostatecznie samotnia na wrzosowiskach Adachi stała się miejscem, które przeklęła nie tylko tragedia Iwate, ale i strach wszystkich, którzy znali tę historię. Podróżni unikali tego miejsca, słysząc opowieści o krzykach i jękach dobiegających nocą z jej okolic. Mówiono, że onibaba, teraz uosobienie gniewu i rozpaczy, błąkała się po wrzosowiskach, polując na nieszczęsnych wędrowców, by zaspokoić nienasycone pragnienie krwi.

Legenda o Adachi-ga-hara pozostaje w japońskiej tradycji jako mroczna przestroga — opowieść o tym, jak lojalność i desperacja mogą doprowadzić człowieka do zatracenia własnej duszy. Samotna chata, mglista równina i blady księżyc, który był świadkiem tej tragedii, na zawsze stały się symbolem nieodwracalnych konsekwencji ludzkich wyborów.

Wiemy zatem już, co się wydarzyło w samotni na wrzosowisku Adachi-ga-hara – wróćmy zatem do naszego obrazu, spójrzmy na niego jeszcze raz…

Spróbujmy zrozumieć obraz…

Księżyc zawieszony wysoko na niebie, spokojny i beznamiętny, obserwuje wszystko, co rozgrywa się poniżej. Jego obecność jest jednocześnie chłodna i obojętna, a jednak ma w sobie coś wiecznego. W sztuce japońskiej księżyc to symbol cykliczności życia, przemijania i tajemnicy. W kontekście tej legendy zdaje się przypominać, że tragedie, takie jak ta, są częścią nieustającego cyklu ludzkich losów. Księżyc, jako niemy świadek, staje się w obrazie Yoshitoshiego kluczowym elementem – jego blask oświetla miejsce tragedii, ale nie rozprasza mroku, który otacza bohaterkę. Jest obojętny tak, jak natura jest obojętna na przemijające namiętności, cierpienia, czy zbrodnie człowieka.

Postać Iwate, uchwycona w dynamicznym ruchu, jest pełna sprzeczności. Jej ciało zdradza wiek i zmęczenie, a jednocześnie jej postawa emanuje determinacją i siłą. Yoshitoshi ukazuje psychologiczne napięcie między jej człowieczeństwem a demonicznością. Iwate nie jest tylko kobietą – staje się symbolem walki człowieka z własnymi lękami, wyrzutami sumienia i przeznaczeniem. Jej historia to zderzenie ludzkiego strachu z nieuchronnością zła, które sami w sobie nosimy.

Yoshitoshi prowadzi widza w głąb tej tragedii poprzez subtelne detale. Pochodnia w ręku Iwate rzuca światło na jej sylwetkę, ale jednocześnie zdradza jej zamiary. Jest ona jednocześnie narzędziem oświetlającym drogę i symbolem destrukcji. Druga ręka jest skryta za ścianą, ale możemy się domyślać, co trzyma – nóż. Księżyc, pochodnia, liny – każdy element obrazu współtworzy opowieść o nieuchronności moralnego upadku.

Iwate zbliża się do swojej ofiary – ciężarnej kobiety – z zamiarem morderstwa. Z nożem w ręce, przygotowana na zbrodnię, towarzyszy jej zarówno determinacja, jak i napięcie wewnętrzne. Yoshitoshi nie pokazuje samego morderstwa ani późniejszego odkrycia, że ofiara była córką Iwate. Jego obraz jest zatrzymany w chwili przed katastrofą, kiedy groza i niepewność unoszą się w powietrzu. To moment, w którym widz czuje, że coś strasznego ma się wydarzyć. To moment, gdy Iwate podejmuje finalną decyzję. Sam punkt kulminacyjny jej wewnętrznej walki sumienia z ponurą determinacją, lub nieco naiwniej: dobra ze złem.

Wybór tego momentu przez Yoshitoshiego to świadome artystyczne posunięcie. Zamiast ukazać przemoc wprost, artysta koncentruje się na psychologicznym napięciu. Postać Iwate z pochodnią to symbol walki wewnętrznej – widzimy determinację w jej ruchach, ale także mrok i lęk w jej postawie. To chwila, która mówi więcej o jej stanie psychicznym niż jakikolwiek obraz zbrodni mógłby pokazać. Obraz staje się studium zbrodni i tego, co się dzieje w umyśle osoby, która jest dosłownie sekundy od popełnienia straszliwej zbrodni.

Refleksje…

Obraz Yoshitoshiego to nie tylko ilustracja legendy, ale także uniwersalna refleksja nad przemijaniem, zbrodnią, pokutą i procesem dehumanizacji, do którego prowadzą niekontrolowane wyrzuty sumienia. Postać Iwate to metafora człowieka, który w desperacji porzuca swoje człowieczeństwo, by ostatecznie zostać pochłoniętym przez nową tożsamość, która rodzi się wraz z wbiciem noża w brzuch ciężarnej kobiety. Onibaba, w którą się przemienia, nie jest tylko demonem – jest uosobieniem nieodwracalności decyzji człowieka. Z tej perspektywy jej historia staje się przypowieścią o naturze zbrodni i jej destrukcyjnych dla samego oprawcy konsekwencjach. W świecie Yoshitoshiego nie ma prostego odkupienia – istnieje jedynie cykl życia i śmierci, obserwowany beznamiętnie przez zimny księżyc wysoko na niebie.

Czy przemiana Iwate w demona jest formą kary (tylko zesłanej przez kogo?), czy może tragicznym uwolnieniem od bólu i winy, czy też konsekwencją wszechogarniającego żalu nad za własne czyny? Yoshitoshi pozostawia widza w tej niejednoznaczności, zmuszając do kontemplacji nad granicami człowieczeństwa. Iwate staje się figurą ostrzeżenia – ukazuje, jak łatwo można zatracić siebie jedną, nieodwracalną decyzją.

Dziedzictwo Yoshitoshiego

Księżyc samotnego domu pozostaje jednym z najbardziej znanych obrazów Yoshitoshiego nie tylko ze względu na mistrzowskie opanowanie techniki ukiyo-e, lecz także z powodu tego niezwykłego uchwycenia mrocznej esencji ludzkiej natury. To dzieło, jak cała seria Sto aspektów księżyca, łączy w sobie opowieść z emocją, historię z filozofią, w sposób, który przekracza ramy samej legendy, rozwija ją i nadaje głębi. W obrazie tkwi napięcie – moment zawieszenia między czynem a jego konsekwencją – które sprawia, że widz wraca do niego raz za razem, szukając odpowiedzi na pytania, które nie mają prostych odpowiedzi.

Wpływ Yoshitoshiego na współczesnych artystów i sztukę japońską jest niezaprzeczalny. Jego zdolność do łączenia tradycyjnej estetyki z psychologiczną głębią i innowacyjnymi technikami kompozycji uczyniła go pomostem między dawną sztuką ukiyo-e a nowoczesnymi formami wyrazu. Współczesne interpretacje jego dzieł – w literaturze, teatrze czy nawet popkulturze – pokazują, że tematy, które poruszał, są wciąż aktualne. Strach, moralność, przemijanie – te uniwersalne idee rezonują w każdym pokoleniu.

Obraz Yoshitoshiego jest także refleksją nad rolą sztuki w zachowywaniu pamięci o legendach i tradycjach. Księżyc samotnego domu przypomina, że legendy, choć osadzone w przeszłości, są czymś więcej niż tylko opowieściami. Są nośnikami ludzkich lęków, nadziei i pytań o sens naszych działań. Sztuka taka jak ta Yoshitoshiego nie tylko dokumentuje, ale też nadaje nowy wymiar dawnym historiom, pozwalając im trwać i przemawiać do kolejnych pokoleń.

A jednak obraz ten skrywa jeszcze jeden wymiar – nieuchronne trwanie natury, której żadne ludzkie tragedie, zbrodnie ani wybory nie są w stanie poruszyć. Mgła na wrzosowiskach, księżyc, który milcząco obserwuje wszystko z góry, i pnącza powoli oplatające chatę na Adachi-ga-hara – to symbole nieustannego rytmu życia i śmierci, który trwa poza naszą kontrolą. Yoshitoshi, w swoim geniuszu, pokazuje, że natura nie ocenia i nie pamięta – po prostu jest. To my, ludzie, zostajemy na zawsze związani z naszymi czynami i ich konsekwencjami.

Sprawdź podobne artykuły:

Co, gdyby niespokojny duch Europy spotkał się ze światem mono no aware w japońskim ukiyo-e? - Van Gogh i Hiroshige

Genialna dziwność Itō Jakuchū – poznajmy jednego z malarskich ekscentryków Japonii Edo

Obraz „Duch Oyuki” – jak pewna noc trzy wieki temu poczęła yurei współczesnych horrorów?

Czas się zatrzymał, gdy spojrzałem na „Wieczorny śnieg we wiosce Kanbara” Hiroshige

Z mistrzem Hokusaiem przez osiem wodospadów Japonii

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!