Uwielbia ogórki - stąd nazwa sushi kappa-maki.

Na łamach Ukiyo-Japan.pl opisaliśmy już wiele fascynujących yōkai – od egzotycznych tsukumogami, po dziwaczne stwory jak brudolizy czy shirime. Dziś jednak przyszła pora na prawdziwą gwiazdę japońskiego folkloru – kappa, wodnego demona i „dziecko rzek”, który jest najbardziej rozpoznawalnym yōkai w kulturze Japonii. Kappa pojawia się zarówno w dawnych legendach, jak i współczesnej popkulturze – znajdziemy go w anime, filmach, grach, a nawet w serii „Mario”, gdzie skrywa się pod postacią Koopa Troopa. Z jego wizerunkiem możemy spotkać się w Japonii na oficjalnych tabliczkach ostrzegających przed kąpielą w rzekach, jak i na znakach promujących ochronę środowiska wodnego.

Kappa to istota pełna sprzeczności – potrafi być zarówno przerażającym potworem, jak i uroczym, figlarnym stworzeniem. Wygląda jak żółwiopodobny humanoid z zieloną skórą, błoniastymi palcami i charakterystyczną misą z wodą na głowie, która jest źródłem jego mocy. Jeśli ktoś zdoła przechytrzyć kappa i wylać wodę z misy, stwór staje się bezbronny. Choć znany z psot i uprowadzania ludzi do wody, w wielu opowieściach okazuje się pomocny – dzieli się wiedzą o medycynie, a czasem nawet pomaga w irygacji pól uprawnych. W legendach kappa bywa tak samo groźny, jak i honorowy, a jego słabość do etykiety i uprzejmych grzeczności często bywa wykorzystywana.

Od czasów sztuki ukiyo-e w okresie Edo po współczesne animacje, kappa niezmiennie pozostaje ikoną japońskiego folkloru. Jego wizerunki pojawiały się w ilustracjach Katsushiki Hokusai w „Hokusai Manga”, a dziś widzimy go w takich anime jak „GeGeGe no Kitarō”. Kappa występuje w grach takich, jak „Ōkami”, „Shin Megami Tensei”, czy „Nioh”. Symbolizuje japońskiego ducha – nieco groźnego, ale zawsze gotowego do figlarnych psot. Spotykamy go na szyldach restauracji, w nazwach sushi (kappa-maki), a nawet jako maskotkę promującą ochronę środowiska wodnego. Czas poznać bliżej tę fascynującą postać.

Co mówi nam nazwa „kappa”?

W języku japońskim kappa (河童) oznacza dosłownie „dziecko rzeki”. Już sama nazwa zdradza, że mówimy tu o istocie nieco sprzecznej: z jednej strony niewinne, jak dziecko, z drugiej – potrafiącej zatopić nie tylko najtwardszego samuraja, ale i całe jego stado koni. Kappa to duch wody, demon, który mieszka w rzekach, jeziorach i innych akwenach. Niektórzy twierdzą, że kappa to dowód na to, że w Japonii nawet woda potrafi mieć osobowość – a w przypadku kappy jest to osobowość dość kapryśna.

Inne nazwy regionalne

Jednak, jak to często bywa z folklorem, kappa ma tyle imion, ile w Japonii jest rzek i stawów, a przynamniej prefektur. W różnych regionach kraju mieszkańcy mieli swoje własne nazwy dla tego wodnego stworka:

□  Kawatarō (川太郎) – używane głównie w Kansai i Chūbu. Nazwa ta oznacza „chłopiec rzeki” i idealnie oddaje charakter tego yōkai jako niesfornego, nieco dzikiego młodzieńca.

□  Enkō (猿猴) – spotykane w regionach Chūgoku i Shikoku. Enkō oznacza dosłownie „małpi duch” i wskazuje na podobieństwo kappa do futrzastej, małpopodobnej istoty.

□  Hyōsube (ひょうすべ) – popularne na Kyūshū. W tej wersji kappa często przedstawiany jest jako bardziej nieprzewidywalny i groźny.

□  Medochi (めどち) – nazwa używana w Tōhoku, gdzie kappa cieszy się sławą raczej złośliwego stwora.

□  Mizushi (水虎) – pochodzące z Hokuriku określenie dosłownie oznacza „wodny tygrys”, co brzmi znacznie bardziej niebezpiecznie niż zielony chłopiec z misą na głowie.

To bogactwo nazw wskazuje na różnorodność lokalnych legend i wierzeń związanych z kappa – w każdej prefekturze jest on trochę inny, ale niezmiennie obecny jako stały element japońskiej mitologii.

Historia yōkaia kappa

Wiele oblicz

Choć obecnie wszyscy znają kappa pod jedną nazwą, w dawnych czasach było z tym różnie. Pierwsze pisemne wzmianki o kappa pojawiły się już w okresie Heian. Później jedną ze starszych legend o tej istocie można znaleźć w XV-wiecznym słowniku „Kagakushū”, gdzie kappa określono jako „stare wydry, które przemieniają się w wodne duchy”. Ta definicja wskazuje, że kappa nie zawsze były uważane za stwory o dziecięcym wyglądzie, ale raczej za groźne, dzikie bestie.

W XVII wieku w słynnym dziele „Wakan Sansai Zue” Terajimy Ryōana kappa pojawiają się jako kawatarō – włochate stworzenia podobne do małp. Ciekawe jest to, że przez wieki kappa uważano raczej za stworzenia przypominające ssaki, takie jak małpy czy wydry, a nie płazy czy gady. Dopiero w XVIII wieku, kiedy Edo (dzisiejsze Tokyo) zaczęło dominować na polu kultury i publikacji, wizerunek kappa zaczął się zmieniać na bardziej żółwiopodobny (zgodny z tradycyjnym wyobrażeniem tamtejszych rejonów).

Z dużą pomocą drzeworytów ukiyo-e, takich jak słynne „Hokusai manga”, nowa wersja kappa zaczęła zdobywać popularność w całym kraju. Postać z zielonym ciałem, żółwim pancerzem i błoniastymi stopami stała się standardem, a słowo „kappa” wyparło inne, starsze nazwy. Można powiedzieć, że kappa stał się sławny dzięki dobrej reklamie i siłom sztuki drzeworytnictwa i druku, jak współcześni celebryci z okładek kolorowych magazynów.

Najsatrsze wzmianki

Kappa to nie tylko istota z japońskich legend, ale także odbicie shintoistycznej fascynacji wodą, duchami i wszelkimi tajemnicami natury. Historia kappa jest niemal tak zawiła jak meandry japońskich rzek, a folklor związany z tym stworem sięga głęboko w przeszłość, splatając się z mitami o wodnych bóstwach, duchach i demonach.

Choć kappa zyskał swoją obecną popularność dopiero w okresie Edo, to pierwsze wzmianki o duchach wodnych w Japonii można znaleźć już w III wieku w chińskiej kronice „Gishi Wajinden”. W tym starożytnym tekście opisano ludy zamieszkujące Japonię, a wśród nich pojawiają się również opowieści o wodnych duchach, które przypominały kappa – stwory kontrolujące rzeki i jeziora. Możliwe, że chińskie legendy o „wodnych tygrysach” (水虎, mizuko) wpłynęły na późniejsze wyobrażenia o kappa.

Co ciekawe, w dwóch najstarszych japońskich kronikach – „Nihon Shoki” (720 r.) i „Kojiki” (712 r.) – nie ma bezpośrednich odniesień do kappa, ale znaleźć tam można legendy o wodnych bóstwach i smokach. W Japonii od wieków wierzono, że w rzekach i jeziorach zamieszkują duchy, które potrafią zarówno przynieść deszcz, jak i sprowadzić suszę. Być może kappa wyewoluował właśnie z tych pradawnych wierzeń o wodnych bóstwach, które nie były ani dobre, ani złe – po prostu kapryśne, jak natura.

Okres Heian i Kamakura

W okresie Heian (794–1185) i Kamakura (1185–1333) kappa zaczął nabierać bardziej konkretnego kształtu w japońskim folklorze. W tamtych czasach duchy wody były często powiązywane z rolnictwem i rybołówstwem – dwoma podstawowymi filarami ówczesnej gospodarki. Uważano, że kappa to duchy zamieszkujące rzeki i jeziora, które mogą zarówno pomagać rolnikom, kontrolując wodę, jak i szkodzić, powodując powodzie.

W tym okresie popularne były również opowieści o smokach zamieszkujących wodne głębiny. W niektórych legendach kappa pojawia się jako poddany lub sługa smoka – opiekował się w jego imieniu danym zbiornikiem wodnym. Były też opowieści o kappa, który pomagał rolnikom przy irygacji pól ryżowych – oczywiście, jeśli został odpowiednio uhonorowany. Jeśli nie – rolnicy mieli pożałować swojego skąpstwa.

Okres Edo (1603–1868)

W okresie Edo kappa wreszcie wspiął się na szczyt swojej popularności. Dzięki rozwojowi literatury i sztuki, a zwłaszcza drzeworytów ukiyo-e, wizerunek kappa zaczął zyskiwać coraz bardziej jednolitą formę. To właśnie wtedy kappa przekształcił się z małpopodobnego stwora w istotę przypominającą żółwia z talerzem na głowie.

W 1715 roku w encyklopedii „Wakan Sansai Zue” Terajimy Ryōana pojawiła się ilustracja przedstawiająca kappa jako włochate stworzenie przypominające małpę. Wcześniej kappa częściej opisywano jako ssaka, coś między małpą a wydrą. Jednak wraz z dominacją kultury Edo pojawił się nowy wizerunek kappa – zielony, z błoniastymi stopami, pancerzem żółwia i ptasim dziobem.

Wielki mistrz ukiyo-e Katsushika Hokusai w swoim dziele zwanym obecnie „Hokusai manga” również przedstawiał kappa z charakterystycznym żółwim pancerzem. Wizerunek ten szybko rozpowszechnił się w całym kraju, a zielony kolor ciała kappa prawdopodobnie wynikał z inspiracji żabami – mieszkańcami mokradeł, podobnie jak kappa.

W tym czasie kappa często pojawiał się w kusazōshi – popularnych książkach ilustrowanych, które można uznać za przodków dzisiejszej mangi. Kappa w literaturze Edo był często przedstawiany jako postać komiczna, a jego groźna natura została nieco złagodzona.

Okres Meiji i nowoczesność

W okresie Meiji (1868–1912) i później kappa coraz bardziej tracił swoją groźną reputację, stając się raczej komicznym symbolem folkloru i lokalnych tradycji. W Kurume na wyspie Kyūshū znajduje się świątynia Suiten-gū, która jest jednym z najważniejszych miejsc związanych z legendami o kappa. Uważa się, że świątynia chroni przed katastrofami wodnymi i czci kappa jako opiekuna wód.

W japońskich wioskach kappa był często uważany za ducha topielców, a miejscowi organizowali rytuały ochronne, aby zapewnić sobie spokój nad wodą. Kappa miał w sobie coś z opiekuna i drapieżcy – niebezpiecznego strażnika wód, którego lepiej było traktować z szacunkiem.

Wraz z rozwojem nowoczesnych mediów kappa stał się elementem popkultury, pojawiając się na znakach ostrzegających przed niebezpieczeństwem nad wodą. Choć dzisiejsze kappa są często przedstawiane jako sympatyczne i komiczne postacie, w ich historii wciąż można odnaleźć cień dawnych, groźnych duchów rzek.

Jaki jest kappa?

Kappa to istota, która łączy w sobie elementy ludzkie, zwierzęce i (od czasów Edo) groteskowe, a jej fizjonomia jest na tyle oryginalna, że nie sposób pomylić jej z żadnym innym stworzeniem. Wyobraźcie sobie stworzenie, które wygląda jak skrzyżowanie żółwia, małpy i płaza, a do tego posiada nieco demoniczne cechy – oto kappa.

Jak wygląda?

Z wyglądu kappa najczęściej przypomina dziecko, zarówno pod względem wzrostu, jak i budowy ciała. Zazwyczaj mierzy od 100 do 150 centymetrów, co sprawia, że jest nieco niższy od dorosłego człowieka, ale zdecydowanie bardziej umięśniony i silniejszy, niż sugerowałby jego dziecięcy wzrost. Kappa nie jest jednak uroczy jak małe dziecko – wręcz przeciwnie, ma coś w sobie, co budzi lekki niepokój.

Najbardziej charakterystycznym elementem jego wyglądu jest wklęsła misa na czubku głowy – po japońsku nazywana 皿 (sara). Jest to magiczne źródło siły kappa. Misa ta musi być zawsze wypełniona wodą – najlepiej wodą pochodzącą z jego rodzimego akwenu – ponieważ to właśnie dzięki niej kappa zachowuje swoją nadludzką siłę. Wylanie wody z misy to dla kappa katastrofa, oznaczająca osłabienie lub nawet śmierć.

Kappa ma również dziób, którego kształt i kolor zależą od regionu – w niektórych opowieściach przypomina ptasi dziób, w innych jest bardziej płaski, jak u żółwia. Skóra kappa najczęściej jest zielona, chociaż w niektórych legendach pojawiają się kappa o skórze czerwonej lub brązowej, co może być związane z różnicami regionalnymi. Skóra ta bywa opisywana jako łuskowata, przypominająca pancerz żółwia, albo śliska jak u płaza.

Kappa posiada również błoniaste dłonie i stopy, które nadają mu niezwykłe zdolności pływackie. Jego palce są jakby stworzone do poruszania się w wodzie, co czyni go zręcznym nurkiem. W niektórych opowieściach kappa ma również ogon – czasami przypominający rybie płetwy, a innym razem wyglądający na małpi. Z kolei żółwia skorupa na plecach, która pojawia się w późniejszych wyobrażeniach, podkreśla jego związek z wodą i naturą wodnych stworzeń.

Jak się zachowuje?

Kappa to istota pełna sprzeczności. Z jednej strony jest skrajnie honorowy i przestrzega zasad etykiety – jeśli ktoś się przed nim ukłoni, kappa zawsze odda ukłon. Może to jednak okazać się jego zgubą, ponieważ w trakcie ukłonu woda wylewa się z jego misy, co prowadzi do utraty siły. To właśnie ta przesadna uprzejmość i obsesja na punkcie honoru sprawiają, że kappa, choć niebezpieczny, bywa łatwy do pokonania.

Kappa uwielbiają wyzwania siłowe, a ich największą pasją jest sumo. Lubi się zakładać o wygraną – jeśli wygra, zabierze coś cennego przeciwnikowi (łącznie z życiem), jeśli przegra – odda skarb, albo obieca, że nie będzie napadał przechodniów.

Choć bywają honorowe, kappa mają również ciemną stronę. Mogą topić ludzi i konie, zwabiać ofiary pod wodę, a nawet kraść tajemniczy organ zwany shirikodama – rzekomo znajdujący się w ludzkim odbycie. Według legendy shirikodama jest źródłem ludzkiej duszy, a kappa potrafi go wydobyć jednym ruchem (no poważnie!).

Mimo skłonności do mrocznych żartów, kappa nie zawsze są jednoznacznie złe. W niektórych opowieściach pomagają ludziom, przekazując wiedzę na temat medycyny, na przykład sztuki nastawiania kości. Kappa mogą także nauczyć rolników sztuki irygacji pól, jeśli ci wykażą się odwagą i mądrością. Wspomnijmy też, że kappa są wielkimi fanami ogórków – to ich ulubione przysmaki, co znalazło odzwierciedlenie w sushi o nazwie kappa-maki.

Kappa to zatem istota o wielu twarzach – od niebezpiecznego ducha rzek, przez miłośnika sumo, aż po nieco upiornego pomocnika rolników. Niezależnie od tego, w jakiej formie się pojawia, jedno jest pewne – jeśli kappa pojawia się w opowieści – spodziewajmy się ostrego zakrętu w akcji.

Najlepiej jednak poznamy kappa w autentycznych legendach, w których występują. Zatem – sprawdźmy!

Legenda o odciśniętej dłoni kappa

河童の手形

(Kappa no Tegata)

- legenda z prefektury Fukuoka, okres Edo (1603–1868)

W odległej wiosce w pobliżu rzeki Chikugo, w prefekturze Fukuoka, w czasach panowania shogunatu Tokugawa, żyli ludzie, którzy codziennie walczyli z kapryśną naturą rzeki. Wioska ta była mała, otoczona polami ryżowymi. Życie wśród niewielkich chat o strzechowych dachach każdego dnia zaczynało się od dźwięku bębnów w świątyni Suiten-gū, wzniesionej ku czci bogów wody. Mieszkańcy, choć pracowici i oddani, żyli w ciągłym strachu przed tajemniczymi siłami rzeki. Plotki krążyły o kappa – wodnym duchu, który z upodobaniem topił dzieci i konie, a czasami porywał i dorosłych ludzi, by wyciągnąć z nich mityczną shirikodama.

Pewnego letniego popołudnia, gdy promienie słońca odbijało się od powierzchni rzeki niczym złote nitki, młody chłopiec o imieniu Hachiro postanowił złapać ryby dla swojej rodziny. Wioska była wyjątkowo cichatego dnia, a jedynym dźwiękiem było pluskanie wody i szum trzciny. W pewnym momencie Hachiro poczuł dziwne uczucie – jakby ktoś go obserwował. Nagle spod powierzchni wody wyłoniło się coś, co przypominało zieloną, łuskowatą postać. Był to kappa, który z szerokim uśmiechem i wyciągniętymi przed siebie błoniastymi dłońmi ruszył w stronę chłopca. Hachiro rzucił się do ucieczki, ale potężne ramiona kappa powstrzymały go.

Chłopiec, znając dawne opowieści, ukłonił się głęboko, a kappa – stworzenie znane ze swojej wytwornej etykiety – odwzajemnił ukłon. Woda w misie na jego głowie wylała się, a kappa upadł, pozbawiony sił. Widząc swojego oprawcę w słabości, Hachiro chciał uciec, ale żal mu się zrobiło bezbronnego stworzenia leżącego bez nadziei na ratunek na trawie. Postanowił nie uciekać, lecz pomóc. Napełnił misę kappa wodą z rzeki. Istota dzięki temu odzyskała siłe i powstała - czując wdzięczność, spojrzała na chłopca z uznaniem. – „Uratowałeś mnie, więc od teraz będę twoim sługą” – powiedział kappa, wyciągając swoją błoniastą dłoń na znak przyjaźni.

Kappa okazał się prawdziwym sprzymierzeńcem. Pomagał mieszkańcom wioski w irygacji pól ryżowych, dzielił się wiedzą o ziołach leczniczych i uczył sztuki nastawiania złamanych kości. Dzięki jego pomocy wioska rozkwitła, a ludzie zapomnieli o dawnych lękach. W podziękowaniu za swoje nowe życie, kappa odcisnął swoją rękę na specjalnym pergaminie przechowywanym w świątyni, jako dowód na zawartą umowę. Pergamin ten nazwano Kappa no Tegata – odciśniętą dłonią kappa, symbolem pokoju między ludźmi a stworzeniami rzeki.

Legenda ta przetrwała przez pokolenia, a wioska co roku, w dniu festiwalu, składała ofiary z ogórków – ulubionego przysmaku kappa – w świątyni Suiten-gū. Dziś odciśnięta dłoń kappa wciąż jest symbolem mądrości i pojednania z naturą, przypominając o czasach, gdy potwór rzeki stał się opiekunem ludzi i przyjacielem dzieci.

Legenda o kappa i rolniku z Mizuochi

水落の河童の話

(Mizuochi no kappa no hanashi)

- legenda z prefektury Miyazaki, okres Edo

W dawnej wiosce Mizuochi w prefekturze Miyazaki żył rolnik imieniem Tarō, który codziennie pracował na polach ryżowych w pobliżu rzeki. Pewnego dnia zauważył, że woda w rowach irygacyjnych zniknęła, a plony zaczęły usychać. Zaniepokojony Tarō postanowił sprawdzić, co jest przyczyną. Gdy zbliżył się do brzegu rzeki, zobaczył dziwne stworzenie o zielonej skórze, z misą wody na głowie i błoniastymi dłońmi – był to kappa.

Kappa, zauważywszy rolnika, zawołał: „To ja przekierowałem wodę do swojej kryjówki w rzece! Jeśli chcesz ją odzyskać, musisz mnie pokonać w sumo!”. Tarō, znając historie o niezwykłej sile kappa, poczuł się niepewnie. Jednak szybko przypomniał sobie, że kappa są honorowe i muszą oddać ukłon, gdy ktoś się ukłoni pierwszy. Tarō zgodził się stanąć do walki. Przez jej rozpoczęciem, skłonił się głęboko i oficjalnie przed kappą. Ten, przestrzegając etykiety wzajemnego szacunku również odpowiedział równie głębokim ukłonem. Woda z misy na jego głowie wylała się na ziemię, a kappa stracił całą swoją siłę. Teraz Tarō z łatwością pokonał w sumo kappę.

„Wygrałeś!” – wykrzyknął kappa, leżąc wyczerpany na ziemi. „Proszę, nie zabijaj mnie. W zamian za darowanie mi życia, zwrócę wodę na twoje pola i podzielę się z tobą wiedzą o uprawie ryżu”. Tarō zgodził się i pomógł kappie napełnić misę na jego głowie wodą. Zgodnie z obietnicą kappa przywrócił wodę do rowów irygacyjnych i zdradził rolnikowi tajemnicę wydajnej uprawy.

Od tego dnia pola Tarō były zawsze urodzajne, a woda w rzece nigdy więcej nie zniknęła. Wieśniacy zaczęli uważać kappę za opiekuńczego ducha rzeki i co roku składali mu w ofierze ogórki – ulubiony przysmak kappy – aby zapewnić sobie pomyślne plony i ochronę przed powodziami.

Legenda o Kappa z Kitano Tenman-gū

北野天満宮の河童の話

(Kitano Tenman-gū no kappa no hanashi)

- legenda z Kitano (okres Edo)

W czasach świetności Heian-kyō (dzisiejsze Kyoto), kiedy władza cesarska sięgała szczytu, a dworski przepych przybrał legendarne rozmiary, w cieniu tej wielkiej kultury kryły się mroczne tajemnice. W pobliżu świątyni Kitano Tenman-gū, dedykowanej uczonemu Sugawarze Michizane (o nim więcej pisaliśmy tutaj: Tenjin – dzięki swym talentom zajął wysokie stanowisko mimo, że był spoza układu. Zniszczyli go. Zemścił się zza grobu.), znajdowała się niewielka rzeka, której wody słynęły z dziwnych zjawisk. Miejscowi szeptali, że w jej głębinach mieszka mroczne bóstwo – kappa, które strzegło tajemnic związanych z tą świątynią.

Pewnego lata, młody rolnik o imieniu Takehiko stracił najlepszą krowę, która zniknęła w mętnej wodzie rzeki. Był zrozpaczony, ponieważ bez tej krowy jego rodzina nie miała szans na przeżycie zimy. Ludzie ostrzegali go, by nie szukał krowy, gdyż to sprawka kapryśnego kappy. Jednak Takehiko nie chciał słuchać – uzbrojony jedynie w odwagę i kij bambusowy, zapuścił się w dzikie leśne tereny wzdłuż rzeki.

W mroku nocy, Takehiko zobaczył ślady prowadzące do wody. Nagle z mętnej rzeki wynurzyła się zielona, łuskowata postać z wklęsłą misą na głowie, ostrym dziobem i błoniastymi dłońmi. Kappa spojrzał na rolnika swoimi dzikimi oczami. Zanim Takehiko zdążył zareagować, potwór rzucił się na niego, próbując go wciągnąć pod wodę.

Rolnik wiedział o mrocznej reputacji tego stwora – kappa miało obsesję na punkcie shirikodama, mitycznego organu, który znajdował się w ciele człowieka, a który stanowił o ludzkiej duszy. Takehiko wiedział jednak też, że kappa jest stworzeniem honorowym, więc szybko zawołał: „O wybitny kappa, wzywam cię na pojedynek sumo! Jeśli wygrasz, poddam się i oddam ci moje shirikodama! Ale jeśli przegrasz, oddasz mi moją krowę!”.

Kappa uśmiechnął się złowieszczo – sumo było jego ulubioną rozrywką. Rozpoczęła się walka na brzegu rzeki. Kappa, choć mały, miał ogromną siłę, a jego ruchy były szybkie i nieprzewidywalne. Jednak Takehiko znał pewną sztuczkę. W trakcie walki udał, że się potyka, by kappa musiał pochylić się nisko, by zaatakować. Gdy tak się stało, rolnik chwycił misę na głowie kappy i uderzył w nią z całych sił, wylewając wodę.

Kappa padł na ziemię bezsilny, a jego oczy wypełnił strach. „Nie zabijaj mnie!” – błagał kappa. „Obiecuję, że zwrócę twoją krowę i nigdy więcej nie skrzywdzę nikogo z twojej wioski”.

Takehiko zgodził się, pod warunkiem, że kappa przysięgnie to na święte wody świątyni Kitano Tenman-gū. Kappa przyrzekł na wodę świątyni i od tamtej pory nigdy nie skrzywdził żadnego człowieka ani zwierzęcia. Wieść o tej historii rozniosła się po całym Heian-kyō, a ludzie zaczęli składać ofiary w Kitano Tenman-gū, by ułaskawić kappy zamieszkujące pobliskie rzeki.

Kappa w japońskiej sztuce i literaturze

Ukiyo-e

W epoce Edo kappa stały się popularnym motywem w sztuce ukiyo-e, która przedstawiała zarówno codzienne życie, jak i fantastyczne istoty. Jednym z najważniejszych artystów, którzy uwiecznili kappa na swoich dziełach, był Katsushika Hokusai (więcej o nim tu: Hokusai: Mistrz, który szukając perfekcji ukoił ból życiowych tragedii, tu: Galeria - 10 arcydzieł Katsushika Hokusai (#1) oraz tu: Z mistrzem Hokusaiem przez osiem wodospadów Japonii). W swojej słynnej serii „Hokusai Manga” (1814) Hokusai przedstawił kappa jako stworzenia o skorupie przypominającej żółwia, z wklęsłą misą na głowie i długimi, błoniastymi palcami. To przedstawienie miało ogromny wpływ na późniejszy wizerunek kappa jako żółwiopodobnych istot o amfibijnych cechach i praktycznie zdominowało w wyobraźni Japończyków okresu Edo to, jak kappa wyglądać powinien).

Innym znanym artystą ukiyo-e, który uwiecznił kappa, był Utagawa Toyokuni. W swojej pracy „Kazusa: Shirafuji Genta” (1843-1847), Toyokuni przedstawił legendę o sumō pomiędzy człowiekiem a kappą. Motyw kappa w walce sumō stał się popularny, a wiele ilustracji z epoki Edo przedstawiało sceny, w których ludzie wykorzystują honorową naturę tych stworzeń, by je pokonać.

Innym artystą, który przedstawił kappa w swoich dziełach, był Utagawa Hirokage. Jego praca „Edo meisho dōgezukushi” (1859) pokazuje kappę próbującego wciągnąć bóstwo piorunów do rzeki przy moście Ryōgoku. Hirokage ukazał kappa jako niebezpieczne, ale również humorystyczne postacie, które bawiły widzów i przestrzegały przed niebezpieczeństwami związanymi z wodą.

Literatura

Kappa pojawiają się także w literaturze, często pełniąc rolę metafory dla ludzkich wad i społecznych problemów. Najsłynniejszym dziełem literackim, w którym występuje kappa, jest satyryczna powieść „Kappa” napisana przez Ryūnosuke Akutagawę w 1927 roku. Powieść opowiada o człowieku, który trafia do krainy kappa i odkrywa, że ich społeczeństwo jest lustrzanym odbiciem ludzkich absurdów. Kappa w tej książce są używane jako narzędzie krytyki społecznej i politycznej, co czyni to dzieło jednym z ważniejszych przykładów komentarza społecznego Japonii pierwszej połowy XX wieku.

Wiele tradycyjnych opowieści ludowych również przedstawia kappa jako istoty, które pomagają ludziom lub ich karzą, zależnie od okoliczności. Historie takie jak „Legenda o Kappa z Kitano Tenman-gū” pokazują zarówno ich mroczną stronę, jak i potencjał do pomocy społecznościom ludzi.

Kappa w teatrze kabuki i nō

Motywy związane z kappą pojawiały się również w tradycyjnym japońskim teatrze, zarówno w kabuki, jak i nō (w tym pierwszym jednak znacznie cześciej). W teatrze kabuki kappa występują jako postacie humorystyczne, które zapewniają rozrywkę widowni. Jednym z przykładów jest sztuka kabuki pt. „Kappa no kigen” (河童の機嫌), która przedstawia kappę jako stworzenie zmagające się z problemami podobnymi do ludzkich, co było źródłem komizmu, ale i społecznym komentarzem i morałem opowieści.

W teatrze nō kappa pojawiały się jako bóstwa wody związane z lokalnymi wierzeniami. Sztuki takie jak „Mizu no Kamigami” ukazywały kappa jako strażników rzek, którzy mogą błogosławić lub przeklinać ludzi w zależności od ich działań. Motyw kappa w nō często odwoływał się do dawnych wierzeń shintō, w których woda była postrzegana jako siła zarówno twórcza, jak i destrukcyjna.

Kappa na ekranach XXI wieku

Manga i seriale

Kappa to jedna z najczęściej pojawiających się postaci w japońskim folklorze, co sprawia, że ich wizerunek można znaleźć w wielu anime i mangach. Jednym z najbardziej znanych przykładów jest klasyczna seria „GeGeGe no Kitarō” autorstwa Shigeru Mizukiego (więcej o nim tu: Życie legendy mangi Shigeru Mizuki: jak pasja może przezwyciężyć traumę wojny i cierpienia). W tej serii kappa występują jako jedne z wielu yōkai – istot nadprzyrodzonych inspirowanych japońskim folklorem. Kappa w tej opowieści często pełnią rolę nieco komicznych, ale też groźnych istot, nawiązując do ich dwoistej natury w tradycji.

Innym przykładem jest świat „Pokémon”, w którym kilka postaci nawiązuje do kappa. Ludicolo i Lotad to Pokémony przypominające żółwiopodobne stwory z rośliną na głowie, co odnosi się do charakterystycznej misy z wodą, jaką posiadają kappa. Golduck, chociaż na pierwszy rzut oka bardziej przypomina kaczkę, również nosi cechy kappa, takie jak błoniaste dłonie i miłość do wody.

W anime „Natsume Yūjinchō” (pol. „Księga przyjaciół Natsume”), kappa pojawia się jako tradycyjny yōkai. Seria ta kładzie duży nacisk na wierzenia ludowe i relacje ludzi z duchami. Kappa przedstawiony jest jako samotna, nieco melancholijna postać.

W anime „Sarazanmai” (2019) zaś, kappa zyskują zupełnie nowe, surrealistyczne znaczenie. Seria autorstwa Kunihiko Ikuhary opowiada o trzech chłopcach, którzy zostają przemienieni w kappa i muszą wyciągnąć shirikodama z innych ludzi, aby odzyskać swoje ciała. „Sarazanmai” nawiązuje do mroczniejszej strony mitów o kappa, łącząc ją z tematami takimi jak pragnienia, tajemnice i emocjonalne więzi.

Gry video

W grach video kappa często pojawiają się jako przeciwnicy, bossowie lub grywalne postacie. W kultowej grze „Ōkami” kappa pojawia się jako istota mitologiczna, z którą główna bohaterka, wilczyca Amaterasu, musi współpracować lub stawić jej czoła. Gra ta wykorzystuje wiele elementów japońskiego folkloru, w tym wizerunek kappa jako strażnika wód.

Seria „Shin Megami Tensei” często przedstawia kappa jako demona, którego można zrekrutować jako personę. Kappa w tej serii są przedstawiane zgodnie z klasycznym folklorem, zachowując cechy takie jak misa z wodą na głowie i zamiłowanie do wyzwań siłowych.

No i na koniec – kappa w królu gier video – Mario. W serii Super Mario kappa pojawiają się w zmienionej formie jako Koopa Troopa – przeciwnicy przypominający żółwie, których nazwa fonetycznie nawiązuje do folklorystycznych kappa. Choć Koopa Troopa bardziej przypomina żółwia niż klasycznego wodnego demona, jego charakterystyczna skorupa może być interpretowana jako echo późniejszych przedstawień kappa z pancerzem. Główny antagonista serii, Bowser (Daimaō Koopa), także czerpie inspiracje z japońskich legend, łącząc cechy smoka i żółwia, co odzwierciedla mityczne moce wodnych stworzeń.

Filmy anime

Kappa pojawiają się również w japońskim kinie, zarówno jako główni bohaterowie, jak i postacie drugoplanowe. W filmie „Summer Days with Coo” (2007) reżyserii Keiichiego Hary kappa o imieniu Coo zostaje odnaleziony przez chłopca we współczesnym Tokyo. Film ukazuje kappa jako istotę łagodną, ale także zagubioną w nowoczesnym świecie, co stanowi alegorię dla trudności młodych ludzi w odnalezieniu swojego miejsca we współczesnym społeczeństwie.

W produkcji „Pom Poko” (1994) studia Ghibli pojawia się krótki epizod z kappą. Film koncentruje się głównie na tanuki, czyli japońskich psotnych szopach, ale obecność kappy stanowi ukłon w stronę innych stworzeń z japońskiego folkloru.

Maskotki i symbole

Kappa zyskały ogromną popularność jako maskotki i symbole w Japonii. Szczególnie znane są reklamy sake marki Kizakura, które od lat wykorzystują wizerunki kappa jako element humorystyczny. W tych reklamach kappa często przedstawiane są jako wesołe i nieszkodliwe postacie, wyczyniające różne głupstwa.

Kappa są również często używane jako symbole ochrony wód i działań proekologicznych. W niektórych regionach Japonii przy rzekach i jeziorach można znaleźć tablice ostrzegawcze z wizerunkiem kappa, które przestrzegają przed niebezpieczeństwem kąpieli w głębokiej wodzie. Kappa pełnią funkcję ambasadorów ochrony środowiska, przypominając o szacunku do natury i dbaniu o czystość wód – są częstym motywem prezentacji ekologicznych, czy banerów i wydarzeń związanych z wypoczynkiem na wodą lub ochroną środowisk wodnych.

Zakończenie

Kappa to jedno z najbardziej rozpoznawalnych yōkai w japońskim folklorze – istota na granicy grozy i humoru, przestrogi i figlarności. Niezależnie od tego, czy przedstawiane są jako żarłoczne demony topiące ludzi, czy jako życzliwe duchy uczące ludzi irygacji i medycyny, kappa symbolizują siłę natury, z którą człowiek od wieków starał się negocjować. Ciekawostką jest fakt, że w tradycyjnych wierzeniach kappa miały naturalnych wrogów, takich jak małpy – wierzono, że obecność małpy odstraszy kappa od szkodliwych działań, co wykorzystano w rytuałach ochronnych w niektórych regionach Japonii.

Współczesna obecność kappa w kulturze Japonii przypomina o ich roli jako strażników rzek i stawów, a także o ich podwójnej naturze – potworów i dobrodusznych duchów. Dziś kappa to nie tylko element folkloru, ale także symbol ekologii i ochrony środowiska wodnego, wykorzystywany w kampaniach mających na celu podniesienie świadomości na temat bezpieczeństwa nad wodą. Ich wizerunek, od mrocznych opowieści z przeszłości po zabawne postacie w anime, pozostaje jednym z bardziej żywych i zmieniających się symboli japońskiej kultury, łącząc dawne wierzenia z nowoczesnym światem w sposób fascynujący i pełen kontrastów.

Sprawdź podobne artykuły:

Tsukumogami – dziwaczne demony youkai powstałe z przedmiotów codziennego użytku

Yōkai-owe dziwadła: 10 przypadków niepohamowanej fantazji w japońskim folklorze

Mroczna procesja Hyakki Yagyō – noc, kiedy wszystkie japońskie demony wychodzą na ulice

Kocie demony zemsty w japońskich legendach: mroczny Bakeneko

Japońskie Kitsune – demoniczne i święte lisy manipulujące życiem nieświadomych ludzi

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!