Legenda o człowieku spoza „układu”

 

Przebogata mitologia Japonii jest pełna perełek – historii, które można z niej zaczerpnąć – pożyczyć i wykorzystać dla inspiracji we własnym życiu. Z drugiej strony, barwna i różnorodna współczesna popkultura Japonii również jest usiana odniesieniami do tych bardziej, ale i mniej znanych meandrów mitologii shinto i, żeby ją w pełni zrozumieć i docenić, warto poznawać kolejne opowieści z mroków dawnej historii. Wzbogaci to zarówno nasze odczucia i refleksje, jakie budzi w nas dana gra, anime, czy film japoński, jak również może zainspirować bezpośrednio w życiu.

 

I dlatego też regularnie proponujemy Wam, drodzy Czytelnicy, kolejne odsłony mitologii shintoistycznej – albo w postaci analizy wpływów w danym dziele popkultury, albo w postaci przekrojowego opisu na przykład danego youkaia, czy kami, albo w postaci ponownego opowiedzenia ciekawej legendy japońskiej. Dziś poznajmy Sugawara no Michizane – uczonego i polityka, który przeistoczył się w boga wiedzy i oświecenia przy okazji w zemście wybijając pół dworu cesarza Japonii okresu Heian.

 

Historia nie będzie dla nas trudna do zrozumienia. Otóż był sobie Sugawara no Michizane – bardzo utalentowany młody człowiek, który dzięki swojej wiedzy i umiejętnościom zaszedł daleko i w młodym wieku zasiadł na ważnym, wysoko postawionym stanowisku. Niestety, był człowiekiem spoza układu (wszystkie ważne stołki w tamtym czasie trzymali Fujiwarowie). Skończyło się to dla naszego bohatera tragicznie. Fałszywe oskarżenia, prześladowanie, w końcu niesprawiedliwy wyrok i zrujnowane życie. Prawda, że mimo oddalenia współczesnej Polski od tych zdarzeń o 9,000 km i 1,200 lat, łatwo jest nam pojąć taką fabułę?

 

Na szczęście to legenda, nie życie. Więc sprawiedliwość zatriumfowała (choć dopiero po śmierci naszego bohatera) dzięki wątkom nadprzyrodzonym (Michizane po śmierci zadbał, by Fujiwarów spotkało dużo makabrycznych nieszczęść). Gdy Michizane skończył już z tymi, którzy zrujnowali mu życie, stał się bogiem (kami), zwanym Tenjinem i jest wyznawany po dziś dzień w wielu świątyniach współczesnej Japonii. W szczególności przez studentów.

 

Kult Tenjin-shinko, nadal żywy w Japonii, czyli wiara w Tenjina, wykracza poza proste oddawanie czci. Stanowi on złożony związek między historią, religią i codziennymi praktykami edukacyjnymi, symbolizując nie tylko szacunek dla przeszłości, ale również ciągłe poszukiwanie wiedzy i oświecenia. Tenjin, jako patron uczniów i studentów, jest obecny w życiu wielu Japończyków, którzy zwracają się do niego z modlitwami o sukces w nauce i na testach akademickich.

 

Dzisiejszy artykuł zabierze nas w podróż przez życie Sugawara no Michizane, od jego początków jako wybitnego uczonego, przez dramatyczne wydarzenia prowadzące do jego wygnania, aż po niezwykłe okoliczności, które czyniąc z niego boga kami umożliwiły wymierzenie zemsty.

 

 

 

Życie Sugawara no Michizane

 

W odległej historii Japonii, w okresie Heian (794-1185), czasie, gdy kultura i sztuka osiągnęły niebywałe wyrafinowanie, narodziła się postać, której dziedzictwo przetrwało wieki. Sugawara no Michizane (菅原 道真), urodzony w 845 roku, już od najmłodszych lat zwiastował swój niezwykły talent literacki.

 

Michizane urodził się w Heian-kyō  (ówczesne Kyoto) w rodzinie o bogatych tradycjach naukowych. Jego ojciec, Sugawara no Kiyotomo, był cenionym uczonym, co zapewniło młodemu Michizane dostęp do edukacji na najwyższym poziomie. Już jako dziecko wykazywał niezwykłą zdolność do nauki i tworzenia poezji.

 

Jego talent nie pozostał niezauważony przez dwór cesarski. Sugawara szybko zyskał uznanie jako jeden z najbardziej obiecujących uczonych swojego czasu. Jego umiejętności literackie i biegłość w chińskich klasykach otworzyły mu drogę do kariery w administracji państwowej. W 870 roku, w wieku zaledwie 25 lat, Michizane został mianowany profesorem, a jego kariera na dworze cesarskim nabrała tempa.

 

Współpraca z cesarzem Uda i jego zaufanie uczyniły Michizane jednym z kluczowych doradców. Jego wpływ i pozycja rosły, a wraz z nimi zazdrość i niechęć wśród członków rodu Fujiwara, dominującego w ówczesnej polityce Japonii. Był to czas, gdy ambicje i intrygi nie omijały nikogo, kto się nie bał wybić ponad przeciętność i wzbudzał zazdrość.

 

W 899 roku, kiedy Sugawara no Michizane osiągnął szczyt swojej kariery, zostając Ministrem Prawej Strony (右大臣, Udaishin), jego życie zawodowe wydawało się spełnieniem wszelkich ambicji. To stanowisko, będące jednym z najwyższych urzędów w cesarstwie, stanowiło ukoronowanie jego dorobku naukowego i politycznego. Był to czas uznania jego talentu, wiedzy i oddania państwu. Niemniej jednak, ten okres triumfu szybko przerodził się w tragedię. Spisek, zawiązany przez wpływowych członków rodu Fujiwara, którzy zazdrościli mu wpływów i osiągnięć, zaraz zmieni jego życie w koszmar.

 

 

Intryga

 

Największym rywalem Michizane był Fujiwara no Tokihira, członek potężnego klanu Fujiwara, który od dawna dzierżył w swoich rękach niemalże monopol na najwyższe stanowiska w cesarstwie. Gdy Michizane, człowiek niezwiązany z dominującymi frakcjami politycznymi, został mianowany Ministrem Prawej Strony, Tokihira uznał to za bezpośrednie zagrożenie dla swojej pozycji i wpływów. W odpowiedzi, Tokihira i jego zwolennicy zaczęli snuć plan, którego celem było nie tylko odsunięcie Michizane od władzy, ale i jego całkowite zniszczenie.

 

Spisek rozpoczął się od rozsiewania plotek i fałszywych oskarżeń, sugerujących, że Michizane planuje rebelię przeciwko cesarzowi. Zmanipulowane "dowody" i sfabrykowane "świadectwa" przedstawiano na dworze jako niezbite dowody zdrady. Podstępne insynuacje, wspierane przez wpływowe postacie w cesarstwie, szybko zyskały na wiarygodności, a Michizane, pozbawiony możliwości obrony przed tak zmasowanym atakiem, stał się ofiarą politycznej rozgrywki.

 

W kulminacyjnym punkcie intrygi, cesarz Daigo, przekonany o winie Michizane i pragnący uniknąć rzekomego zagrożenia dla stabilności cesarstwa, zdecydował się na najbardziej drastyczną formę kary w takim przypadku – wygnanie. Decyzja ta, podjęta pod wpływem fałszywych oskarżeń i manipulacji, odesłała Michizane na odległe i izolowane stanowisko w Dazaifu, skazując go na dożywotnią samotność i odizolowanie od rodziny i przyjaciół, których już nigdy miał nie zobaczyć.

 

 

Wygnanie

 

Oskarżony fałszywie o spiskowanie przeciwko cesarzowi, Michizane został brutalnie wyrwany z życia, które znał i kochał. W 901 roku, jego los odmienił się nieodwracalnie - został zesłany do Dazaifu, na odległej wyspie Kyushu. To wygnanie nie było tylko fizyczną separacją od stolicy i dworu, które stanowiły centrum jego życia. Było także symbolicznym odizolowaniem od świata i kultury, którą się pasjonował, i ludzi, których szanował. Oddalony od bliskich i intelektualnego fermentu Kyoto, Michizane znalazł się w głębokiej samotności, która stała się jego codziennością. Wyobcowanie to pogłębione było jego poczuciem niesprawiedliwości, jaka go spotkała.

Samotność, tęsknota za domem i rodzinnym miastem, a także poczucie krzywdy z powodu niesprawiedliwych oskarżeń, stały się nieodłącznymi towarzyszami ostatnich lat życia Michizane. Jego cierpienie było odzwierciedleniem nie tylko osobistego dramatu, ale również większej, uniwersalnej opowieści o walce z niesprawiedliwością. W Dazaifu, daleko od swojego ukochanego Kyoto, Michizane kontynuował tworzenie poezji, w której wyrażał swoje uczucia – smutek, tęsknotę i przemyślenia o przemijaniu. Jego słowa, przesiąknięte głęboką melancholią i refleksją nad losem człowieka, stały się nieśmiertelnym świadectwem jego duchowej walki z tęsknotą i melancholią.

 

Sugawara no Michizane zmarł w Dazaifu w 903 roku, pozostawiając po sobie dziedzictwo nie tylko jako wybitny uczony, ale jako postać, która wkrótce miała zostać przekształcona w legendę.

 

 

„Pod deszczowym niebem

nikt się nie wywinie,

więc, niewinny, noszę mokre szaty

i nie ma sposobu, by je wysuszyć.”

あめの下のがるゝ人のなければや着てし濡れ衣干るよしもなき

 - Sugawara no Michizane

 

 

Zemsta zza grobu

 

Kiedy Sugawara no Michizane przekroczył próg swojego nowego domu na wygnaniu w Dazaifu, otoczyły go nie tylko cienie gęstych lasów Kyushu, ale i mgła niepewności, która odtąd miała spowić jego dni. Choć otaczająca go przyroda była bujna, a krajobrazy zapierały dech w piersiach, dla serca uczonego i poety, jakim był Michizane, te piękne widoki nie mogły zapełnić pustki po straconym świecie. Z każdym dniem, coraz bardziej odczuwalna była jego samotność, a jego teksty i poezje stały się jego jedynymi towarzyszami, świadkami głębokiego cierpienia duszy odartej z marzeń i ambicji.

 

Kiedy duch Sugawary no Michizane przekroczył progi nieśmiertelności, otwierając drzwi pomiędzy światami, które powinny zawsze pozostawać rozdzielone, rozpoczęła się seria wydarzeń, które wstrząsnęły fundamentami cesarstwa. Nie było to zwykłe zrządzenie losu; to była zemsta, bezlitosna i nieubłagana, która zaczęła wypełniać powietrze Japonii gęstym zapachem krwi.

 

Najpierw zmarł Fujiwara no Tokihira, architekt spisku przeciwko Michizane. Jego śmierć, nagle i bez ostrzeżenia, była jak grom z jasnego nieba dla wszystkich, którzy brali udział w intrydze. Następnie, jeden po drugim, ci, którzy podburzali przeciwko Michizane, zaczęli opuszczać ten świat w tajemniczych okolicznościach - niektórzy w wyniku nieszczęśliwych wypadków, inni z powodu nieznanych chorób, które szybko i bezlitośnie wyniszczały ich ciała.

 

W stolicy doszło do serii niezwykłych burz, których siła i zaciekłość nie miały sobie równych w historii. Pioruny raziły z nieba z niespotykaną furią, zapalając dachy pałaców i spalając do fundamentów domy arystokracji. Niektóre źródła przekazywały, że podczas jednej z takich burz, błyskawica uderzyła bezpośrednio w pałac cesarski, co było interpretowane jako bezpośredni atak gniewu Michizane na głowę państwa.

 

W końcu śmierć przyszła po następców tronu. Jednego po drugim, w tajemniczych i tragicznych okolicznościach połykała, a dwór cesarski sparaliżował strach. Ludzie zaczęli szeptać, że to duch Michizane wędruje po ziemi, żądając sprawiedliwości za wyrządzone mu krzywdy. Te szepty stały się krzykami, kiedy przekonanie, że nieszczęścia nawiedzające kraj są bezpośrednim skutkiem jego przeklętego gniewu, zaczęło dominować wśród ludności.

 

 

Rehabilitacja

 

W obliczu tych przerażających wydarzeń, cesarz i dwór cesarski zrozumieli, że muszą zażegnać gniew Sugawary no Michizane, by przywrócić spokój w kraju. W akcie desperacji, a jednocześnie głębokiej pokory, Michizane został zrehabilitowany, a wszystkie fałszywe oskarżenia przeciwko niemu zostały oficjalnie wycofane. Jednak to, co zapisało się w annałach historii jako najbardziej doniosłe, to deifikacja Michizane jako Tenjina, kami mądrości i literatury. Ten akt nie był już tylko próbą uśmierzenia jego gniewu; był uznaniem jego ducha i mądrości, które przekroczyły granice śmierci, dając początek kultowi, który przetrwał wieki i kontynuuje swój wpływ do dzisiaj.

 

Na całym archipelagu zaczęto wznosić świątynie Tenjin, aby czcić nowo uznane bóstwo. Dazaifu, niegdyś miejsce wygnania, stało się świętą ziemią, gdzie zbudowano Dazaifu Tenmangu, jedną z najważniejszych świątyń poświęconych Michizane. Tam, gdzie niegdyś panowała samotność i rozpacz, teraz pielgrzymi z całej Japonii szukają pocieszenia, mądrości i błogosławieństw w nauce.

 

Tak oto legenda o Sugawara no Michizane, przez cierpienie i tragedię, przemieniła się w opowieść o nieśmiertelności ducha, którego pragnienie sprawiedliwości i wiedzy przekroczyło granice śmiertelnego istnienia. W sercach ludzi, Michizane nie jest już tylko postacią historyczną; stał się symbolem, kami, który nadal inspiruje i prowadzi, będąc wiecznym opiekunem tych, którzy szukają prawdy i oświecenia.

 

 

 

Tenjin-shinko we współczesnej Japonii

 

 

Praktyki i rytuały związane z kultem Tenjina

Kult Tenjina w Japonii obejmuje wiele praktyk i rytuałów odzwierciedlające szacunek dla mądrości i wiedzy tego kami. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych zwyczajów jest praktyka pisania "ema" (絵馬) – małych drewnianych tabliczek, na których wierni zapisują swoje modlitwy i życzenia. Studenci i uczniowie często składają ema w świątyniach Tenjina, prosząc o powodzenie w egzaminach i zdobycie wiedzy. Innym ważnym zdarzeniem jest "Tenjin matsuri", festiwal odbywający się corocznie, zwłaszcza w Dazaifu Tenmangu, gdzie wierni biorą udział w ceremoniach, procesjach i ofiarowaniu darów, aby uhonorować Tenjina i prosić o jego błogosławieństwo.

 

 

Najważniejsze świątynie i festiwale Tenjina w Japonii

Dazaifu Tenmangu w prefekturze Fukuoka oraz Kitano Tenmangu w Kioto są uznawane za dwie najważniejsze świątynie poświęcone Tenjinowi w Japonii. Dazaifu Tenmangu, miejsce pochówku Michizane, przyciąga miliony pielgrzymów każdego roku, zwłaszcza w okresie egzaminów szkolnych i uniwersyteckich. Kitano Tenmangu, założona w 947 roku, słynie z przepięknych ogrodów śliwowych, kwitnących w okresie wczesnej wiosny. Obie świątynie są centralnymi miejscami obchodów "Tenjin matsuri", które odbywają się 25 lutego (rocznica śmierci Michizane) i 25 lipca, gromadząc wiernych z całej Japonii.

 

 

Tenjin jako patron edukacji: zwyczaje związane z egzaminami i nauką

Współczesna Japonia traktuje Tenjina jako patrona edukacji, co odzwierciedla się w licznych zwyczajach i praktykach. Przed egzaminami wstępnymi do szkół i na uniwersytety, studenci odwiedzają świątynie Tenjina, aby złożyć ofiary i modlić się o dobry wynik. Typowym widokiem w tych miejscach są grupy młodych ludzi, często w towarzystwie rodziców, składających ema z życzeniami powodzenia w nauce. Ponadto, wielu studentów nosi przy sobie "omamori" – amulety zakupione w świątyniach Tenjina, które mają zapewnić im szczęście i ochronę w trakcie egzaminów.

 

W Japonii obchodzone są również specjalne dni związane z Tenjinem, takie jak "Kanko-sai" w Kitano Tenmangu, kiedy to odbywa się ceremonia czytania poezji, podkreślając związek bóstwa z literaturą i sztuką kaligrafii. Te praktyki i zwyczaje pokazują, jak współcześni Japończycy wciąż czerpią inspirację z duchowego dziedzictwa Tenjina, traktując go nie tylko jako historyczną postać, ale jako żywą obecność, która wpływa na ich codzienne życie i aspiracje edukacyjne.

 

 

Sugawara denju tenarai kagami: „Lustro Sugawary i mistrzostwo kaligrafii”

 

"Sugawara Denju Tenarai Kagami" (菅原伝授手習鑑) to złożone i wielowarstwowe dzieło japońskiego teatru, które stanowi jedną z najbardziej cenionych i często wystawianych sztuk w repertuarze Kabuki, a także jest obecne w tradycji teatru Nō. Pierwszy raz zaprezentowane publiczności w 1746 roku, dzieło to jest owocem współpracy trzech autorów: Takedy Izumo II, Miyoshi Shōraku i Namiki Senryū. Stanowi ono nie tylko opowieść o życiu i legendzie Sugawary no Michizane, ale także pełni funkcję moralitetu, podkreślając wartości takie jak lojalność, honor i edukacja.

 

Opowieść skupia się na życiu właśnie naszego bohatera - Sugawary no Michizane.  "Sugawara Denju Tenarai Kagami" to bogata i skomplikowana opowieść pełna napięcia, intrygi i głębokiego przesłania moralnego.

Sztuka dzieli się na pięć aktów, z których każdy eksploruje różne aspekty życia i dziedzictwa Sugawary no Michizane:

 

Akcja polityczna – Pierwsze akty koncentrują się na politycznym upadku Michizane, skupiając się na intrygach i spiskach, które prowadzą do jego niesłusznego wygnania.

 

Wartości rodzinne i lojalność – Opowieść przeplata losy trzech braci, którzy symbolizują lojalność wobec Sugawary i jego idei. Ich losy są testem na cnotę i honor w obliczu przeciwności.

 

Motywy nadprzyrodzone – W sztuce pojawiają się również elementy nadprzyrodzone, w tym interwencje boskie, które mają na celu ukazanie mocy i wpływu, jaki Sugawara (jako Tenjin) ma nad światem żywych i zmarłych.

 

W tradycji Kabuki, "Sugawara Denju Tenarai Kagami" jest wystawiane z bogatą scenografią, efektownymi kostiumami i charakterystyczną grą aktorską, która podkreśla emocjonalne i symboliczne aspekty opowieści. Muzyka i taniec są również integralnymi elementami produkcji, dodającymi warstwę estetyczną do przedstawienia. W teatrze Nō, opowieść ta jest przedstawiana w bardziej stonowany i symboliczny sposób, skupiając się na głębi emocjonalnej i duchowej.

 

"Sugawara Denju Tenarai Kagami" pozostaje ważnym dziełem w japońskiej kulturze, nie tylko jako utwór teatralny, ale także jako medium przekazujące wartości i idee związane z postacią Sugawary no Michizane. Przez swoją treść i formę, sztuka ta kontynuuje tradycję uczczenia jego pamięci jako kami mądrości, edukacji i literatury, przypominając o ważności tych wartości w życiu codziennym i kulturze.

 

 

Tenjin – kami mądrości i edukacji

 

Historia Sugawary no Michizane, pełna dramatu i ostatecznej przemiany, jest przypomnieniem o sile ducha. Jednocześnie, szczególnie dla nas Europejczyków próbujących zgłębić elementy kultury Japonii, jest przypomnieniem, jak różne są nasze kultury i, aby zawsze mieć otwarty umysł, by nie próbować sobie tłumaczyć kultury Japonii naszymi standardami, bo może coś nie zagrać. Tak, jak na początek dziwne może się wydawać połączenie bóstwa wiedzy i edukacji z krwawą zemstą.

 

Tenjin nie jest tylko opowieścią sprzed 1200 lat. Nadal jest ikoną i symbolem we współczesnej Japonii. Dazaifu Tenmangu, jedna z najważniejszych świątyń poświęconych Tenjinowi, znajduje się w pobliżu Kyushu National Museum oraz kilku innych instytucji edukacyjnych, co czyni to miejsce nie tylko centrum duchowym, ale również hubem wiedzy i nauki. To symboliczne położenie podkreśla rolę Tenjina jako opiekuna edukacji i mądrości. Co więcej, w bezpośrednim sąsiedztwie tej świątyni rozwinęły się również szkoły przygotowawcze do egzaminów, co dodatkowo potwierdza, jak bardzo kult Tenjina jest spleciony z edukacją w Japonii.

 

Na koniec ciekawostka dla uważnie oglądających anime. Zwróćmy uwagę, że często wraz z wątkiem Tenjina pojawiają się kwiaty i drzewa śliwy. To nie przypadek. Sugawara no Michizane był znany ze swojej miłości do śliw i często wspominał o nich w swoich wierszach. Wiele świątyń Tenjina, w tym Kitano Tenmangu w Kioto, jest znanych z przepięknych ogrodów śliwowych, które kwitną wczesną wiosną. Legenda głosi, że jedno ze śliwowych drzew, które Michizane szczególnie kochał w Kioto, przeniosło się do Dazaifu Tenmangu nocą, by być z nim po jego śmierci. Ten cudowny akt wierności rośliny swojemu opiekunowi jest obchodzony każdego roku podczas festiwalu śliw, co podkreśla głębokie więzi między Tenjinem a tym owocem.

 

Przez wieki postać Tenjina zainspirowała nie tylko wierzących i uczniów, ale również artystów, pisarzy i twórców kultury. Jego dziedzictwo, wciąż żywe w sercach i umysłach Japończyków, stanowi niezmienny most między przeszłością a przyszłością, przypominając o wartościach, które pozostają niezmienne pomimo upływu czasu.

 

 

Nawet jeśli wasz pan jest daleko."

 

 

東風吹かば　にほひおこせよ

梅の花　主なしとて