Chindōgu, czyli japońskie wynalazki niemal użyteczne – takie trochę zen, trochę Monty Python
Absurd z klasą
Na świecie istnieją dwa rodzaje wynalazków: te, które rozwiązują problemy — i te, które sprawiają, że zaczynamy się zastanawiać, czy to na pewno były problemy. Chindōgu należy do tej drugiej kategorii. To sztuka tworzenia rzeczy, które są „niemal użyteczne” — wystarczająco pomysłowe, by zadziałały, ale wystarczająco absurdalne, by nie miało to najmniejszego sensu. Kiedy w latach 90. Kenji Kawakami zaprezentował światu swoje pierwsze „dziwne narzędzia”, świat dowiedział się, że w Japonii istnieje coś więcej niż roboty, gejsze, sushi i Nintendo: jest też doskonała sztuka bycia absurdalnym z klasą.
Kawakami był jak mnich zen, który zamiast głosić nauki o pustce, projektował szczotki do podłogi przyklejone do kapci. W epoce, gdy Japonia tonęła w morzu konsumpcji i nowoczesnych, jakże przydatnych gadżetów, jego wynalazki były jak poetycka prowokacja: mikser z antenką, parasol do butów, czapka z rolką papieru toaletowego dla alergików. Trochę zen, trochę Monty Python — chindōgu to śmiech w twarz logice, która każe nam wierzyć, że wszystko musi „się przydać”. To bunt przeciwko światu, w którym każda aplikacja obiecuje „zwiększyć produktywność”, a każdy dzień ma przynieść „wartość dodaną”. Kawakami przypominał, że myślenie nie musi prowadzić do wyniku — czasem wystarczy, że prowadzi do uśmiechu i refleksji.
Bo chindōgu nie są projektami dla specjalistów. Ich bezużyteczność ma być uniwersalna, zrozumiała dla każdego człowieka, bez względu na język, wiek czy zawód. Każdy ma prawo wymyślać głupoty — to jedno z najpiękniejszych praw człowieka, którego nikt jeszcze nie wpisał do konstytucji. W czasach, gdy nawet absurd próbuje się sprzedać na Amazonie, chindōgu pozostaje ostatnim bastionem wolności – bezużytecznej, niepraktycznej, niezmonetyzowanej (jeszcze), cudownie ludzkiej. Poznajmy filozofię Kenjiego Kawakami - inżyniera absurdu oraz 10 przykazań przyświecających tym szczególnym „japońskim dadaistom”.
Co to jest Chindōgu?
Zacznijmy od samego słowa. Chindōgu (珍道具) to jedno z tych japońskich pojęć, które z pozoru brzmią banalnie — a potem nagle wciągają cię w otchłań absurdu i zachwytu nad ludzką kreatywnością. Pierwszy znak, 珍 (chin), oznacza coś rzadkiego, dziwnego, osobliwego, cennego przez swoją niezwykłość. Drugi, 道具 (dōgu), to po prostu narzędzie, przyrząd, sprzęt. Razem tworzą wyrażenie, które można przetłumaczyć jako „dziwaczne narzędzie”, choć to tłumaczenie ma mniej wdzięku niż sam pomysł. Bo chindōgu to nie po prostu gadżet, tylko… coś pomiędzy błyskiem geniuszu a kompletnym nonsensem.
Kenji Kawakami, ojciec tego fenomenu, nazwał je „un-useless inventions” – nie-bezużytecznymi wynalazkami. I to jest lepsze tłumaczenie, idealnie oddaje istotę rzeczy. Chindōgu nie mogą być w pełni użyteczne, bo wtedy straciłyby swoją duszę, ale nie mogą być też całkiem bezużyteczne, bo nie byłoby w nich niczego ciekawego. To zatem rzeczy balansujące na cienkiej granicy sensu – wynalazki, które rozwiązują drobne, życiowe problemy, tylko po to, by zaraz stworzyć nowe, jeszcze większe.
Przykładowo: czy zdarzyło ci się kiedyś poparzyć język gorącym ramenem („zupką chińską”)? Oczywiście, że tak. Oto rozwiązanie: pałeczki z miniwiatraczkiem przy końcówce, które chłodzą makaron zanim trafi do ust. Problem rozwiązany? Niekoniecznie — teraz masz jedzenie z prądem. Albo inny klasyk: butter stick, czyli masło w formie sztyftu, jak dezodorant. Świetne do smarowania tosta! Tylko chleb nie może być zbyt miękki…
Za humorem chindōgu kryje się pewien japoński sposób myślenia o świecie. To nie tylko żart z technologicznego przesytu, ale też subtelna gra z konwencją dōgu – słowa, które w języku japońskim niesie długą tradycję praktyczności, mistrzostwa i rzemiosła. Dōgu to przecież także narzędzia używane przez mistrzów ceremonii herbacianej, kaligrafów, garncarzy czy samurajów. A więc symbole doskonałości, harmonii, sensu. Kawakami, z błyskiem ironii godnym mnicha zen po trzech espresso, wziął to użyteczne pojęcie i połączył je z absurdalną bezużytecznością w zwykłych codziennych czynnościach. Tak powstało coś, co jest jak haiku stworzone przez inżyniera z lekką depresją i wielkim sercem.
W tym właśnie tkwi urok chindōgu: są one manifestem wolności myśli, jak mawiał sam Kawakami. W świecie, w którym każde działanie musi mieć cel, a każdy produkt musi być „innowacyjny”, chindōgu jest aktem cichego buntu. To przedmioty, które nie chcą się sprzedać, nie chcą być opatentowane, nie chcą stać się kolejnym viralem na Amazonie. Ich jedynym zadaniem jest… przypomnieć nam, że człowiek wciąż potrafi wymyślać rzeczy z czystej radości tworzenia, bez żadnej korporacyjnej logiki.
Niektórzy porównują chindōgu do japońskiej wersji dadaizmu użytkowego – ruchu, który zamiast tworzyć „sztukę dla sztuki”, tworzy narzędzia dla niczego. Zresztą, sam Kawakami był z wykształcenia inżynierem lotnictwa i dawnym aktywistą lewicowym. W jego „niemal bezużytecznych” projektach pobrzmiewa więc zarówno duch eksperymentu, jak i lekka pogarda wobec świata, który każe mierzyć wartość wszystkiego w pieniądzach.
Najpierw odrobina historii
Aby zrozumieć, skąd wzięły się chindōgu, trzeba cofnąć się do Japonii drugiej połowy XX wieku — kraju, który po dekadach odbudowy gospodarczej wkroczył w lata osiemdziesiąte z tempem przypominającym dobrze naoliwioną maszynę zasilaną sake i perfekcją. Japonia była wtedy synonimem technologicznego cudu. Roboty przemysłowe tańczyły na targach w Osace, elektroniczne zegarki Seiko były wszędzie, a każdy nowy gadżet obiecywał, że tym razem naprawdę uczyni życie łatwiejszym. To właśnie wtedy narodził się duch nadmiaru — obsesja na punkcie innowacji, produktywności i bezbłędnej racjonalności. I jak to zwykle bywa, z samego serca racjonalności narodził się bunt — mały, niegroźny, ale błyskotliwie przewrotny. Nazywał się Chindōgu.
Twórcą tego ruchu był Kenji Kawakami, człowiek, który przeszedł zaskakującą drogę od studenta aeronautyki do filozofa absurdalnych wynalazków. Urodzony w 1946 roku w prefekturze Nara, studiował inżynierię lotniczą na Uniwersytecie Tokai. Zamiast jednak projektować silniki odrzutowe, rzucił uczelnię, by przyłączyć się do radykalnych ruchów studenckich lat 60. i 70. — tych samych, które wznosiły barykady przeciwko sojuszowi Japonii z USA i amerykańskim bazom wojskowym (z których wyłoniły się takie krwawe organizacje, jak JRA – więcej tu: JRA, czyli Japanese Red Army – krwawa organizacja terrorystyczna z Japonii). Jak wspominał po latach, był to czas, gdy młodzi Japończycy wierzyli, że mogą zmienić świat — za pomocą idei, megafonów i odrobiny benzyny w butelce po sake.
Kawakami należał więc do pokolenia idealistów, którzy w latach 80. znaleźli się nagle w rzeczywistości zupełnie odwrotnej: zrewidowanej, wypolerowanej i sprzedanej na raty. Japonia przeszła od kontrkultury do korporacji. W miejscu dawnych ideałów pojawiły się drapacze chmur i dźwięk kalkulatora Casio. W tej nowej epoce Kawakami znalazł zatrudnienie jako redaktor w magazynie „Tsūhan Seikatsu” (Mail Order Life) — katalogu zakupowym, który można by dziś nazwać papierowym Amazonem ery Showa.
I to właśnie tutaj, wśród opisów blenderów, podgrzewanych koców i ekspresów do kawy, narodził się pierwszy chindōgu. Pewnego dnia Kawakami miał kilka pustych stron do zapełnienia. Zamiast zamówić reklamy, postanowił dla żartu wypełnić je zdjęciami przedmiotów, które wcale nie były na sprzedaż. Wymyślił okulary z lejkami do aplikowania kropli do oczu i latarkę słoneczną, która działa tylko wtedy, gdy nie jest potrzebna. Były to przedmioty całkowicie absurdalne, a jednocześnie... niepokojąco logiczne. W świecie, który czcił innowację, te drobne sabotaże zdrowego rozsądku były jak koany zen: błyskotliwie pozbawione logicznego sensu.
Chindōgu było więc dzieckiem epoki japońskiego bubble economy – czasu, gdy społeczeństwo konsumowało już nie tylko dobra, ale i samą ideę „bycia nowoczesnym”. Kawakami zauważył, że wszystko — od szczoteczek po inteligentne toalety — staje się towarem, symbolem statusu, elementem w niekończącym się wyścigu doskonałości. Jego reakcją było stworzenie przedmiotów, które odmawiały współpracy z kapitalizmem. Przedmiotów, które nie dawały się sprzedać ani opatentować, bo z definicji były zbyt głupie, by były użyteczne, i zbyt mądre, by były bezużyteczne.
W latach 90. Kawakami poznał Dana Papię, amerykańskiego redaktora magazynu „Tokyo Journal”, który postanowił zaprezentować jego pomysły zachodniemu światu. Papia, zafascynowany anarchicznym duchem japońskiego wynalazcy, pomógł mu założyć International Chindōgu Society, którego członkowie (tak, naprawdę istnieli!) zobowiązywali się przestrzegać dziesięciu zasad chindōgu — swoistego kodeksu honorowego twórców „nie-bezużytecznych” rzeczy. W 1995 roku obaj wydali książkę „101 Unuseless Japanese Inventions: The Art of Chindōgu”, która błyskawicznie stała się kultowa. Dwa lata później pojawił się drugi tom – „99 More Unuseless Japanese Inventions” – a świat już wtedy wiedział, że w Japonii istnieje coś więcej niż roboty, gejsze i sushi: jest też doskonała sztuka bycia absurdalnym z klasą.
Na Zachodzie chindōgu trafiło w idealny moment. Lata 90. były epoką, w której Japonia przestała być postrachem ekonomicznym, a zaczęła być obiektem zachwytu i egzotycznej fascynacji. W prasie brytyjskiej i amerykańskiej Kawakamiego opisywano raz jako „filozofa chaosu”, raz jako „wariata z Nary”. Jego wynalazki – jak pałeczki z wentylatorem czy mop-dziecięcy kombinezon – obiegły telewizję BBC, amerykańskie talk-show i francuskie galerie sztuki. Dla jednych były to dowcipy z kategorii „wacky Japan”, dla innych – głęboka, dadaistyczna krytyka cywilizacji konsumpcji.
Kawakami sam lubił tę niejednoznaczność. W wywiadach powtarzał, że chindōgu są „manifestem wolności od racjonalności” i że „świat pełen użytecznych rzeczy jest niebezpieczny, bo zabija wyobraźnię”. Nie czerpał zysków z żadnego ze swoich pomysłów, nigdy nie opatentował wynalazku, nie przyjmował honorariów za wykłady. Wszystko, co zarobił z książek, przekazywał na cele społeczne. Był jak mnich zen, który zamiast głosić nauki o pustce, projektował szczotki do butów przyklejone do kapci.
Tak więc chindōgu nie powstało w próżni. To nie był zwykły żart ani „wschodni dziwoląg”, jak chcieli zachodni dziennikarze. To była społeczna diagnoza: ironiczna, lekka, ale trafiająca w samo sedno. W świecie, który wszystko mierzy użytecznością, chindōgu przypominało, że nie wszystko musi być po coś. I że czasem najlepszym sposobem na przetrwanie w absurdzie nowoczesności jest wynalezienie czegoś jeszcze bardziej absurdalnego.
Zasady, które rządzą Chindōgu
10 przykazań
Kenji Kawakami, niczym filozof technicznego zen, opracował dziesięć zasad, które odróżniają prawdziwe chindōgu od zwykłej głupoty. To nie jest przypadkowa lista z forum majsterkowiczów – to coś w rodzaju „Tao wynalazków bez sensu”. Każdy punkt to mikromanifest, z humorem i błyskiem filozoficznej przekory. Przyjrzyjmy się więc im po kolei.
#1. Nie może być (za bardzo) użyteczne
Główna zasada, serce całej idei. Jeśli coś naprawdę działa i da się tego codziennie używać — to przestaje być chindōgu. To po prostu wynalazek. Chindōgu istnieje w przestrzeni pomiędzy użytecznością a absurdem, w tym błogim stanie, gdzie rozwiązujesz problem, ale natychmiast stwarzasz nowy.
Przykład: kapcie z mopami na podeszwach — sprzątasz dom, idąc po nim… ale zostawiasz smugi, a do łazienki nie dojdziesz suchą stopą.
Refleksja: W świecie, w którym każde „smart” urządzenie próbuje być zbyt sprytne, chindōgu przypomina, że czasem lepiej, żeby coś nie działało za dobrze. Bo tylko wtedy mamy przestrzeń na śmiech, dystans i filozoficzną świadomość własnej nieporadności.
#2. Musi istnieć fizycznie
Nie wystarczy pomysł na kartce. Chindōgu to nie idea, to ciało pomysłu – coś, co można trzymać, przymierzyć, położyć na półce i popatrzeć z rozbawieniem.
Przykład: czapka z rolką papieru toaletowego zamontowaną na szczycie, dla alergików z katarem całorocznym. Brzmi jak żart, ale istnieje naprawdę.
Refleksja: W epoce cyfrowych „prototypów” i generowanych przez AI konceptów, chindōgu stawia na namacalność. To bunt wobec świata, w którym nawet pomysł nie musi już zaistnieć w materii. Kawakami jakby mówił: zrób to naprawdę, nawet jeśli to głupie. W końcu głupota w realu jest bardziej szczera niż mądrość w PowerPoincie.
#3. Wolność w myśleniu
Chindōgu są aktem buntu wobec tyranii użyteczności. Nie mają służyć logice, zyskom ani korporacyjnemu designowi. Są afirmacją wolności twórczej — wolności by tworzyć coś, co nie ma sensu, i nie przepraszać za to.
Przykład: wentylator na pałeczkach do makaronu — rewolucyjny sposób na chłodzenie ramen, który sprawia, że wyglądasz jak inżynier z anime.
Refleksja: Duch anarchii w chindōgu to ten sam impuls, który prowadził dadaistów do wieszania pisuarów w galeriach. To wolność tworzenia dla samej wolności. Jakby ktoś powiedział: „Nie musisz być produktywny, żeby być genialny”.
#4. Zrozumiałość dla każdego
Chindōgu nie są projektami dla specjalistów. Ich bezużyteczność ma być uniwersalna, zrozumiała dla każdego człowieka, bez względu na język, wiek czy zawód.
Przykład: parasolki na buty — ochrona obuwia przed deszczem, dopóki nie nadepniesz na kałużę.
Refleksja: Dobre chindōgu to jak uniwersalny dowcip — śmieszny w Tokyo, Londynie i Warszawie. To czysta komunikacja, ponad kulturami. Właśnie dlatego humor chindōgu nie wymaga słów — wystarczy spojrzeć i zrozumieć absurd sytuacji.
#5. Nie może być przedmiotem handlu
To zasada święta jak w zen nieprzywiązywanie się do rzeczy — bo w chwili, gdy coś chcesz sprzedać, przestajesz być wolny. Chindōgu nie można sprzedawać, bo wtedy czar wolności i dowcipu pryśnie.
Przykład: gdyby ktoś próbował sprzedawać „baby mop” – kombinezon dla niemowląt, które sprzątają podłogę, raczkując – byłoby to bluźnierstwo wobec idei. (Tak, niestety, zdarzyło się to na Amazonie.)
Refleksja: W świecie, w którym wszystko można zmonetyzować – od emocji po mindfulness – chindōgu miało być ostatnim bastionem czystego tworzenia bez celu. To ironiczna utopia: przedmiot, którego wartość polega na tym, że nie ma ceny.
#6. Humor nie jako jedyny cel
Śmiech to efekt uboczny, nie intencja. Tworząc chindōgu, nie robisz żartu – robisz coś serio, tylko rezultat jest... nieco zabawny.
Przykład: „Podróżny drzemacz” — kask z przyssawką, którą można przymocować do szyby w metrze, żeby zasnąć bez upadania. Dzięki temu możesz wyglądać jak połączenie astronauty, górnika i śpiącego buddysty.
Refleksja: W tej zasadzie chodzi o szczerość intencji. Tworząc chindōgu, nie starasz się nikogo rozśmieszyć — robisz coś z pełną powagą, a to właśnie ta powaga staje się śmieszna. To przypomina pewne powiedzenie zen: „Kiedy próbujesz być głęboki, stajesz się płytki; gdy jesteś prosty, głębia pojawia się sama.”
#7. Nie może być propagandą
Chindōgu nie moralizuje. Nie ma służyć żadnej ideologii, ruchowi ani manifestowi społecznemu. Jego moc tkwi w niewinności.
Przykład: latarka z wbudowanym panelem słonecznym i lampką LED — ani ekologiczna, ani praktyczna, po prostu bezsensowna.
Refleksja: W czasach, gdy każdy gest ma być „statementem”, chindōgu przywraca radość robienia rzeczy bez powodu. To cicha lekcja apolityczności – sztuka dla samej sztuki, śmiech dla samego śmiechu.
#8. Nigdy tabu
Chindōgu nie może być wulgarne, obraźliwe ani naruszać społecznych norm. To nie prowokacja, to humor, który rozbraja, a nie rani.
Przykład: sztuczna ręka do trzymania noża podczas krojenia, żeby nie skaleczyć się ostrzem — wygląda makabrycznie, ale działa (prawie).
Refleksja: W przeciwieństwie do zachodniego „shock artu”, chindōgu nigdy nie przekracza granic dobrego smaku. Jego absurd jest delikatny, subtelny i pełen szacunku dla odbiorcy. To bardziej zen niż punk.
#9. Nie można opatentować
#9. Nie można opatentować
Kiedy coś staje się własnością, traci swój urok. Chindōgu to dar dla świata, nie środek do zysku.
Przykład: solarna latarka — działa tylko w dzień. Nikt nie złożył patentu, i słusznie.
Refleksja: W epoce, gdy firmy patentują nawet kształt uśmiechu emoji, chindōgu to akt czystej wolności twórczej. To idea commons — wspólnego pola absurdu, z którego każdy może czerpać.
#10. Bez uprzedzeń
Chindōgu jest demokratyczne. Nie zna granic płci, wieku, pochodzenia, statusu. Każdy ma prawo wymyślać głupoty.
Przykład: kolczyki zatyczki do uszu – błyskotliwe i (tak jakby) praktyczne.
Refleksja: W świecie, gdzie innowacja jest elitarna, chindōgu jest egalitarne. Nie potrzebujesz laboratorium ani grantów – wystarczy kawałek plastiku, trochę taśmy i pomysł. To kreatywność demokratyczna, a więc w pewnym sensie… rewolucyjna.
Każda z tych zasad to drobna filozofia – trochę zen, trochę Monty Python. Wspólnie tworzą etykę wolnego myślenia, która mówi: nie bój się tworzyć rzeczy, które nie mają sensu. Bo w świecie, który za bardzo stara się być sensowny, właśnie one przywracają równowagę.
10 przykładów chindōgu
1). Masło w sztyfcie
バタースティック
Masło w formie sztyftu, jak dezodorant. Wystarczy odkręcić i posmarować tosta z wdziękiem biurowego urzędnika w pośpiechu.
To chindōgu w czystej postaci: użyteczne tylko do momentu, gdy zaczynasz o nim myśleć.
2). Zestaw na katar sienny
花粉症ヘッドセット
Nauszniki z miniaturowym uchwytem na rolkę papieru toaletowego, umieszczoną tuż nad nosem. Wystarczy pociągnąć za koniec, gdy zaczyna się atak kichania.
Absurd: Mobilny dystrybutor chusteczek – bo przecież nic nie wygląda bardziej elegancko niż papier toaletowy na głowie.
Refleksja: To poezja japońskiej funkcjonalności – gdy praktyczność staje się tak radykalna, że przechodzi w performans.
3). Koszulka do drapania pleców z mapą
背中かき地図シャツ
Koszulka z nadrukowaną siatką współrzędnych na plecach – aby druga osoba wiedziała dokładnie, gdzie cię drapie.
Absurd: Genialne, dopóki ktoś nie zacznie drapać w systemie GPS: „proszę o korektę w kwadracie D-4”.
Refleksja: To ironia nad potrzebą kontroli – nawet swędzenie musi być precyzyjnie zlokalizowane w epoce nadmiernej komunikacji.
4). Aparato - czapka 360°
３６０度カメラ帽
Czapka z przyczepionymi dookoła aparatami fotograficznymi jednorazowego użytku.
Absurd: Pozwala uchwycić panoramę świata bez poruszania się – czyli coś, co Instagram zrobił 20 lat później.
Refleksja: To komentarz o obsesji dokumentowania życia. Czasem wystarczy jedno spojrzenie, nie trzydzieści sześć.
5). Latarka solarna
– ソーラー懐中電灯
Wspominana już latarka zasilana energią słoneczną, działająca tylko wtedy, gdy jest wystarczająco jasno, by jej nie potrzebować.
Absurd: Symbol bezradnej logiki technologicznego postępu.
Refleksja: To niemal paradoks zen – przedmiot, który przypomina, że światło istnieje tylko dzięki ciemności.
6). Parasol na spacer z psem
犬用傘
Parasol mocowany do smyczy, który chroni psa przed deszczem. Człowiek moknie, pies suchy.
Absurd: Dowód, że we współczesnej Japonii dobrostan zwierząt wyprzedza estetykę człowieka.
Refleksja: To miniatura współczesnego świata: człowiek poświęca się dla dobra pupila, który nawet nie zauważa poświęcenia.
7). Serwetkowy krawat
ナプキンネクタイ
Krawat z materiału, który można oderwać i wykorzystać jako serwetkę podczas lunchu.
Absurd: Styl biznesowy i higiena w jednym — choć po posiłku zostajesz w koszuli bez krawatu i świadomości porażki.
Refleksja: Parodia japońskiej etykiety biurowej – tam, gdzie forma jest ważniejsza od sensu, chindōgu staje się oświeconą etykiety biznesu.
8). Parasolka naramienna
肩傘
Mały parasol przypięty do ramienia, by mieć wolne ręce.
Absurd: Zamiast wolności daje ci mikroskopijną prywatną osłonę, która obraca się przy każdym ruchu.
Refleksja: To metafora współczesnego komfortu – im bardziej próbujesz sobie ułatwić życie, tym bardziej krępujesz ruchy.
9. Wiatrak przewracający strony książki
ページめくり扇風機
Miniaturowy wiatrak przymocowany do książki, który delikatnie przewraca strony, gdy naciskasz przycisk.
Absurd: Idealne dla leniwych intelektualistów – żadnego kontaktu fizycznego z nośnikiem treści, tylko przepływ powietrza i idei.
Refleksja: To karykatura kultury konsumpcji wiedzy. Nie musisz już czytać – wystarczy, że masz urządzenie, które czyta za ciebie.
10. Rękawica-rączka metra
つり革手袋
Rękawiczka z przyklejoną pętlą z uchwytu metra, byś mógł „wisieć” w dowolnym miejscu, nawet poza pociągiem.
Absurd: Symulacja miejskiego cierpienia – ergonomiczny sposób, by poczuć się jak w Tokijskim metrze bez biletu.
Refleksja: To chindōgu jako metafizyka: człowiek nowoczesny nie potrafi odpocząć, dopóki nie udaje, że jest w drodze.
Głębia filozoficzna i społeczna: po co to istnieje naprawdę?
Na pierwszy rzut oka chindōgu wydaje się po prostu śmieszne — ot, japoński humor technologiczny, wynik narodowej obsesji na punkcie gadżetów. Ale to pozór. W rzeczywistości chindōgu jest ostrzem satyry, wymierzonym w samo serce nowoczesności: w społeczeństwo, które zredukowało wartość ludzkiej kreatywności do mierzalnej użyteczności, a sens przedmiotów – do ich ceny i funkcji.
Kenji Kawakami, twórca tej koncepcji, nie był żartownisiem w stylu telewizyjnego wynalazcy – był byłym inżynierem, który odmówił współuczestnictwa w świecie „produktywności za wszelką cenę”. W epoce japońskiego boomu gospodarczego lat 80. i 90. – gdy Tokyo świeciło jak ekran kalkulatora, a każda rzecz miała być „innowacyjna” – chindōgu było jak filozoficzny sabotaż: manifest bezużyteczności w kulturze, która mierzyła wartość człowieka miarą jego wkładu w PKB.
W tym sensie chindōgu to coś więcej niż humor. To antyteza redukcjonizmu funkcjonalnego, filozofii, która uznaje, że rzeczy istnieją tylko po to, by służyć celowi. Wynalazek Kawakamiego jest wynalazkiem, który się buntuje – działa, ale zarazem odmawia posłuszeństwa. Otwiera butelkę, ale rozlewa połowę zawartości; chłodzi ramen, ale uprzykrza czynność jedzenia. To rodzaj mechanicznego zen, który uczy nas, że nie wszystko, co działa, ma sens – i że w świecie przesyconym sensem czasem potrzebna jest odrobina nonsensu.
Kultura chindōgu ma w sobie coś z ducha Dadaizmu: to ten sam gest prowokacji wobec świata, który stracił zdolność śmiania się z własnej powagi. Tak jak Marcel Duchamp wystawiał pisuar jako sztukę, tak Kawakami wystawiał odkurzacz w formie butów, by powiedzieć: „spójrz, oto twoja cywilizacja, która wzięła użyteczność za religię”. Obaj tworzyli nie po to, by rozwiązać problem, ale by ujawnić jego absurdalność. Chindōgu nie jest więc „żartem z rzeczy” – to żart z człowieka, który w każdej rzeczy szuka użyteczności, nawet jeśli najpierw musi wynaleźć problem, by go potem móc rozwiązywać.
Chindōgu uwalnia nas od lęku przed „marnotrawstwem” i „nieefektywnością” – dwóch demonów nowoczesnej psyche. W świecie, gdzie każde działanie musi prowadzić do celu, a każda sekunda musi być produktywna, absurdalny wynalazek pozwala człowiekowi na chwilę bezużyteczności. To rodzaj niewinnego buntu, radości z faktu, że coś nie musi działać.
Ale jak każda rewolucja, chindōgu także zostało skolonizowane przez system, który chciało obnażyć. Dziś istnieją „komercyjne chindōgu” – drogie gadżety sprzedawane w sieci jako „dziwne, ale genialne”, influencerzy budujący kariery na „parodii bezużyteczności”. Ironia polega na tym, że bezużyteczność stała się towarem, a duch anarchicznej wolności, o którym mówił Kawakami, został zredukowany do powielanego pomysłu na styl życia. Kiedy absurd można kupić na Amazonie, przestaje być absurdalny – staje się tylko kolejnym produktem w katalogu rzeczy, które mają „sprawiać radość”.
I tu pojawia się pytanie, które dziś brzmi zaskakująco poważnie:
czy chindōgu może przetrwać w epoce, w której wszystko, nawet bezużyteczność, można zmonetyzować? Czy możliwa jest jeszcze autentyczna bezinteresowność w świecie algorytmicznego marketingu? Może prawdziwe chindōgu nie są już przedmiotami, lecz gestami – chwilami nieopłacalnego śmiechu, spontanicznego zdziwienia, odmowy uczestnictwa w wyścigu o sens.
Jeśli bezsensm, to z finezją
Podczas, gdy każda kolejna aplikacja obiecuje „zwiększyć produktywność”, chindōgu przypomina nam, że myślenie nie musi prowadzić do wyniku. Kawakami, niczym japoński Sokrates, zaprasza nas do ćwiczenia umysłu poprzez paradoks. Wynalezienie przedmiotu, który jest jednocześnie genialny i bezużyteczny, to trening kreatywności w stanie czystym — gra w łączenie nieprawdopodobnych skojarzeń, w której logika i absurd współistnieją jak yin i yang. Dla projektantów i artystów chindōgu jest jak laboratorium nielogiczności: pozwala odkrywać ścieżki myślenia, których nie da się zaplanować żadnym algorytmem (jeszcze).
Ale chindōgu ma też wymiar terapeutyczny. W epoce przeciążenia informacyjnego i ekonomii wiecznego „muszę”, spotkanie z absurdalnym wynalazkiem jest jak krótkie zanurzenie w świecie, w którym nic nie trzeba udowadniać. Działa jak śmiech w środku zebrania – rozładowuje napięcie, pozwala wrócić do równowagi. To rodzaj intelektualnej kąpieli, gdzie człowiek może na chwilę odłożyć narzędzia użyteczności i zanurzyć się w czystym zdumieniu. Kawakami nazywał to „świętym bezużytecznym momentem” – chwilą, w której człowiek znów przypomina sobie, że istnieje nie tylko po to, by działać, ale by doświadczać.
Mam nadzieję, że chindōgu w takiej lub innej formie jednak przetrwa - nie dlatego, że zmienia świat, lecz dlatego, że go rozbraja. Panuje wszędzie paradygmat użyteczności i produktywności - a chindōgu pozostaje aktem cichego oporu – dowodem, że człowiek potrafi tworzyć nie po to, by to „służyło” jakiejś czynności lecz, by pomagało doświadczać.
未開 ソビエライ
Mike Soray
(Michał Sobieraj)
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
Napisz do nas...
Ciechanów, Polska
dr.imyon@gmail.com
___________________
inari.smart
Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!