Minimalizm i powściągliwość - japońskie cmentarze i zwyczaje na nich panujące
Spacer cmentarnymi alejkami…
Zbliża się 1 listopada – Święto Zmarłych w Polsce. Z tej okazji dzisiejszy artykuł opowie o tym, jak w Japonii wspomina się zmarłych, a także dokładniej – jakie są tamtejsze cmentarze, jak się na nich zachować i jakie tradycje panują w tej sferze.
Od pierwszego kroku można poczuć tam atmosferę powściągliwości i minimalizmu, dość odmienną od barwnych, często ozdobnych cmentarzy znanych z Zachodu. Na tych starannie zaprojektowanych przestrzeniach dominują stonowane kolory i proste formy, a nagrobki oraz sotoba (卒塔婆) – czyli wąskie drewniane tabliczki z buddyjskimi imionami zmarłych – oraz towarzyszące im kadzidła i miseczki z wodą stanowią istotny element każdych odwiedzin.
Wizyta na japońskim cmentarzu wymaga nie tylko zadumy, ale i znajomości wielu rytuałów oczyszczenia i pamięci. W Japonii śmierć nie kończy relacji z bliskimi – zmarli powracają duchowo do żyjących podczas 3-dniowego święta Obon (お盆), aby symbolicznie uczestniczyć w rodzinnych spotkaniach, które kończą się tańcem Obon Odori. Przewodnikami dla duchów zmarłych, które powracają na ziemię, by spotkać się z rodziną, są lampiony, często ustawiane w formie gigantycznych znaków kanji, widocznych z góry.
Poznamy dziś nieco japońskich rytuałów związanych z wizytą na grobach i ze zmarłymi: od oczyszczania dłoni w chozubachi (kamiennych misach z wodą), po znaczenie drewnianych tabliczek i zwyczaje związane z nadawaniem imienia pośmiertnego. Mimo że te tematy często występują w tle japońskich dzieł popkultury, rzadko się je objaśnia, przez co zachodni odbiorca zazwyczaj niewiele o nich wie.
Jak wygląda współczesny japoński cmentarz
Współczesne japońskie cmentarze to miejsca, które zaskakują swoją prostotą i spokojem, stanowiąc wyraźny kontrast w stosunku do europejskich nekropolii, często pełnych kolorowych kwiatów, rzeźb i ozdobnych nagrobków. W Japonii dominują stonowane, minimalistyczne elementy, które zamiast przepychu przekazują spokój i harmonię, charakterystyczne dla tamtejszej estetyki.
Podstawowym elementem większości japońskich grobów jest nagrobek (墓石, hakaishi) – prosty, pionowy kamień wykonany zazwyczaj z ciemnoszarego lub czarnego granitu. Nagrobki są często wyryte imionami zmarłych, a także modlitwami bądź buddyjskimi mantrami, mającymi zapewnić zmarłym spokój. W odróżnieniu od polskich cmentarzy, gdzie nagrobki są zazwyczaj niskie i płaskie, w Japonii nagrobki są kolumnowe, przypominając proste słupy.
Przy nagrobkach znajdują się sotoba (卒塔婆) – wąskie, drewniane tabliczki z wyrytymi imionami zmarłych oraz buddyjskimi symbolami, ustawiane przy nagrobkach na rocznicę śmierci. W miarę upływu lat dodawane są kolejne sotoba, tworząc pionowy szereg drewnianych znaków, które przypominają strażników, opiekujących się pamięcią o zmarłych. Na sotobach zapisuje się buddyjskie imię nadane zmarłemu przez mnicha po śmierci, co ma na celu uniknięcie przywoływania go w świecie żywych poprzez jego świeckie imię – jest to zwyczaj zupełnie obcy polskiej tradycji.
Obok nagrobków znajdziemy małe stojaki na kwiaty oraz miejsca na kadzidła (線香, senkō). Przy odwiedzinach rodzina przynosi kwiaty, najczęściej chryzantemy, które symbolizują przemijanie, oraz zapala kadzidło, którego aromat unosi się w powietrzu, łącząc światy żywych i umarłych. Kadzenie jest ważnym elementem rytuału – dym z kadzideł, wznoszący się ku niebu, symbolizuje modlitwy i prośby przekazywane duszom. Kwiaty z kolei ustawiane są po obu stronach nagrobka.
Jednym z wyjątkowych elementów jest również miseczka na wodę (浄水, jōsui) umieszczona na nagrobku lub obok niego. Woda jest wylewana na nagrobek podczas odwiedzin jako symboliczny gest ukojenia pragnienia duszy zmarłego. W Japonii istnieje głęboko zakorzenione przekonanie, że dusze mogą cierpieć z powodu pragnienia lub głodu, więc składanie takich darów wyraża troskę o ich duchowy spokój.
Współczesne japońskie cmentarze często łączą elementy tradycyjne z nowoczesnymi. Spotkać można także latarnie kamienne (灯籠, tōrō), ustawiane przy nagrobkach, symbolizujące światło oświecenia. Te subtelne dodatki nie mają funkcji praktycznej – stanowią element estetyki i duchowości.
Wygląd japońskich cmentarzy jest spokojny i harmonijny, pozbawiony jaskrawych barw, a nagrobki często znajdują się w cieniu drzew sakury (wiśni) lub klonów, które w okresie kwitnienia lub jesienią dodają uroku.
Jaki pochówek?
W Japonii zdecydowana większość zmarłych jest poddawana kremacji – aż 99,9% pogrzebów kończy się kremacją ciała, co jest jednym z najwyższych wskaźników na świecie. Tu trzeba rozprawić się ze stereotypem, że przeludnienie w Japonii zmusza ich do kremowania ciał, nie do chowania. Otóż, tradycja ta ma korzenie sięgające VIII wieku, kiedy to buddyjskie zwyczaje zaczęły się przyjmować na szeroką skalę. Kremacja jest zgodna z buddyjskimi wierzeniami i praktykami – pochodzi jeszcze z czasów, gdy przeludnienie nie było problemem.
W Japonii kremacja nie kończy się na przekazaniu urny z prochami – dla Japończyków to moment szczególnej bliskości i pożegnania zmarłego, jednocześnie, dla ludzi Zachodu zwyczaj, który potem następuje może wydać się nieco dziwny. Mianowicie, po procesie kremacji pozostają fragmenty kości, które rodzina z wielką czcią przenosi do urny przy pomocy specjalnych, długich pałeczek.
W kluczowym momencie rytuału dwóch członków rodziny jednocześnie chwyta ten sam fragment kości, co ma głębokie symboliczne znaczenie: to gest, który symbolizuje współdzielenie bólu, więź rodzinną oraz wspólne pożegnanie bliskiej osoby. Ta ceremonia, zwana „ko-tsugi” (骨つぎ, dosł. „łączenie kości”), to bardzo intymny rytuał, podkreślający wyjątkowe miejsce zmarłego w życiu rodziny, a także oddający hołd tradycji, która sięga setek lat w przeszłość.
W kulturach zachodnich kremacja kończy się zazwyczaj na przekazaniu prochów w urnie, bez dodatkowego rytuału związanego z ich składaniem. Prochy są traktowane jako jeden materiał, podczas gdy w Japonii szczątki są ostrożnie sortowane – większe fragmenty kości trafiają do urny, a proces ten bardziej przypomina duchowe przejście niż proste złożenie prochów. Dla Japończyków ważne jest, aby zachować integralność większych kości, które ułożone w urnie trafiają do rodzinnego nagrobka jako symboliczny „powrót” do przodków.
Praktyki oczyszczania przed wejściem na cmentarz i po powrocie
W Japonii każda wizyta na cmentarzu wiąże się z rytuałami oczyszczenia, które mają zapewnić duchową i fizyczną czystość zarówno przed, jak i po odwiedzinach grobów. Oczyszczenie przed wejściem na cmentarz jest symbolicznym gestem szacunku wobec zmarłych i wyrazem troski o duchową czystość odwiedzających.
Przy wejściu na wiele japońskich cmentarzy można znaleźć misę lub kamienne naczynie z wodą, zwane chozubachi (手水鉢), które służy do rytualnego umycia rąk. Woda symbolizuje oczyszczenie, a rytuał mycia rąk i (rzadziej) ust jest podobny do tego, który stosuje się przy wejściu do świątyń shintoistycznych. Odwiedzający nabierają wodę do niewielkiej chochli (柄杓, hishaku) i płuczą dłonie oraz usta, co symbolicznie usuwa zanieczyszczenia, przygotowując ich do kontaktu z duchami przodków.
Po powrocie z cmentarza, w niektórych regionach Japonii i według tradycji rodzinnych, stosuje się rytuał oczyszczenia solą, zwany shioharai (塩払い), który ma na celu „odczyszczenie” ciała i zapobieżenie „wniesieniu śmierci” do domu. Sól jest symbolem ochrony przed nieczystościami i duchami – stanowi barierę, która chroni przed wpływem świata zmarłych. Po opuszczeniu cmentarza, przed wejściem do domu, odwiedzający posypują solą ramiona, plecy i nogi, a następnie delikatnie strzepują ją z ciała. Sól symbolicznie „odcina” wszelkie negatywne energie lub duchowe zanieczyszczenia, które mogłyby podążać za odwiedzającym do jego domu. To oczyszczenie było istotnym elementem japońskich rytuałów związanych ze śmiercią, które oddzielają świat zmarłych od świata żywych, zapewniając obu stronom spokój. Obecnie jest coraz rzadsze.
Tabliczki sotoba i imiona zmarłych
Na japońskich cmentarzach przy grobach znajdziemy przedmioty o nazwie sotoba (卒塔婆) – wąskie, drewniane tabliczki, które mają głębokie znaczenie duchowe. Słowo „sotoba” (卒塔婆) pochodzi od sanskryckiego słowa stūpa, oznaczającego wieżę lub stupę, czyli buddyjską budowlę sakralną, w której przechowywane są relikwie. Sotoba symbolizują więc stupy i mają na celu duchowe połączenie zmarłego z buddyjskimi naukami oraz zapewnienie mu spokoju w zaświatach. Każda tabliczka przypomina o rocznicy śmierci bliskiej osoby, a jej dodanie przy grobie jest aktem głębokiego szacunku i modlitwy za duszę zmarłego.
Tabliczki te są ustawiane przy nagrobkach co roku na rocznicę śmierci. W miarę upływu lat kolejne sotoba tworzą pionowy rząd – symboliczny „mur” strażników pamięci, którzy opiekują się zmarłym. W zależności od rodziny oraz lokalnej tradycji liczba sotoba może się zmieniać, jednak zwykle dodaje się nową tabliczkę na każdą ważniejszą rocznicę: po pierwszym roku, trzecim, siódmym, a następnie w odstępach co dziesięć lat. Każda sotoba pełni swoją rolę nie tylko jako znak pamięci, ale też jako forma symbolicznej obecności przodków przy rodzinie.
Na każdej tabliczce zapisuje się imię pośmiertne, czyli kaimyō (戒名), nadane zmarłemu przez mnicha. Proces ten jest ściśle związany z buddyjskimi wierzeniami i ma na celu oddzielenie zmarłego od jego świeckiego życia. Kaimyō to buddyjskie imię, które składa się z odpowiednio dobranych znaków kanji, a każdy znak ma swoje duchowe znaczenie. Imię pośmiertne nadawane jest na podstawie różnych czynników, w tym charakteru życia zmarłego, jego zasług oraz darowizny, jaką rodzina ofiaruje świątyni. Zasada jest prosta (i wydaje się dość uniwersalna na całym świecie): im bardziej znacząca darowizna, tym bardziej honorowe i długie imię, co czasami może prowadzić do imienia nawet cztero- lub pięciosylabowego.
Imiona te mają również swoje kategorie i stopnie, które mogą obejmować tytuły, takie jak in (院) dla osób, które były szczególnie zasłużone w życiu, lub shin (信), oznaczające duchowe oddanie. Niektóre imiona mogą również zawierać dodatkowe określenia, takie jak dai (大, „wielki”) przed imieniem, co wyraża wyjątkowy szacunek i status zmarłego.
Nadanie kaimyō ma również znaczenie (pół)praktyczne – z założenia zapobiega przypadkowemu przywoływaniu zmarłego poprzez jego świeckie imię. W kulturze japońskiej istnieje przekonanie, że wspomnienie zmarłego w świecie żywych może przywołać jego ducha, dlatego stosuje się imiona duchów, które są używane wyłącznie w modlitwach i ceremoniach.
Drewniane tabliczki sotoba są więc nie tylko materialnym symbolem pamięci, lecz także narzędziem modlitwy i opieki nad duszą. Każdy kolejny rok i każda nowa tabliczka przypomina rodzinie o więzi, która łączy ich z przodkami, nawet jeśli sami zmarli pozostają w zaświatach.
Statystyki religijne
Religia w Japonii jest mocno powiązana z obrzędami życia i śmierci, jednak warto zaznaczyć, że dla wielu Japończyków religia nie jest wyznaniem w rozumieniu zachodnim, a bardziej zbiorem tradycji i rytuałów. Znamienne jest to, że tak, jak w innych krajach procent wiernych różnych religii oraz ateistów daje zazwyczaj 100%, tak w Japonii „procenty się nie zgodzą”. Jest to kraj, który ma 70% ateistów, ale też 67% buddystów i 80% shintoistów. Jest to jednak, niezmiernie swoją drogą interesujące, zjawisko na odrębny artykuł w przyszłości.
Religie w Japonii:
□ 67% Buddyzm: Około 67% Japończyków identyfikuje się z buddyjskimi praktykami i tradycjami. Buddyzm jest najczęściej związany z obrzędami pogrzebowymi i modlitwami za dusze przodków. W kontekście pogrzebów, buddyzm obejmuje całą tradycję kremacji, nadawania imienia pośmiertnego (kaimyō) oraz obchodów takich jak Obon, czyli święto zmarłych.
□ 80% Shintoizm: Około 80% Japończyków uczestniczy w obrzędach shintoistycznych, zwłaszcza podczas ceremonii i rytuałów życia, takich jak narodziny, święta noworoczne, oraz różne okazje związane z błogosławieństwami. Shintoizm jest głęboko zakorzeniony w codziennym życiu, a w kontekście śmierci pełni mniejszą rolę niż buddyzm, gdyż śmierć jest w tej religii uznawana za nieczystą.
□ Chrześcijaństwo: Około 0,7-1% populacji wyznaje chrześcijaństwo, w tym zarówno katolicyzm, jak i różne odłamy protestantyzmu. Choć chrześcijaństwo ma niewielu wyznawców, wpłynęło na pewne zwyczaje, szczególnie w kontekście ślubów w stylu zachodnim i popularności obchodzenia Bożego Narodzenia w formie komercyjnej.
□ Inne religie: Około 0,2-0,3% populacji to wyznawcy innych religii, w tym hinduizmu, islamu, judaizmu oraz nowych ruchów religijnych, takich jak Tenrikyo, Risshō Kōsei Kai czy Soka Gakkai. Religie te stanowią niewielki procent społeczeństwa, ale mają swoje wspólnoty i miejsca kultu, zwłaszcza w dużych miastach, takich jak Tokyo i Osaka.
□ 65% Ateizm: w Japonii znaczną część populacji można uznać za ateistów lub agnostyków – szacuje się, że około 60-70% Japończyków nie utożsamia się formalnie z żadną religią i nie wyznaje tradycyjnej wiary religijnej w zachodnim sensie tego słowa. Jednakże, nawet osoby określające się jako niereligijne często biorą udział w obrzędach buddyjskich i shintoistycznych, takich jak święto Obon, modlitwy w świątyniach noworocznych czy rytuały związane z przodkami i naturą. Ateizm w Japonii nie wyklucza więc uczestnictwa w tradycyjnych ceremoniach, które pełnią raczej funkcję kulturową niż religijną.
Japońskie Święto Zmarłych
Obon – Tradycyjne Święto Zmarłych
Obon (お盆) to jedno z najważniejszych świąt w Japonii, które ma głębokie znaczenie duchowe i stanowi japoński odpowiednik Święta Zmarłych w Polsce. Obon jest obchodzony co roku od 13 do 16 sierpnia, choć w niektórych regionach, szczególnie na Kanto i Okinawie, obchody mogą przypadać na lipiec. Święto to wywodzi się z wierzeń buddyjskich i obowiązuje już od ponad 500 lat. Wierzono, że w okresie Obon duchy przodków wracają do świata żywych, aby spotkać się ze swoimi rodzinami. To czas, kiedy Japończycy oddają cześć przodkom, odwiedzając groby i odprawiając specjalne rytuały, by zapewnić im spokój.
W trakcie obchodów Obon rodziny odwiedzają cmentarze, przynoszą kwiaty, zapalają kadzidła oraz świeczki na grobach, a także czyszczą nagrobki. W domach i świątyniach umieszcza się ofiary, na przykład owoce, ryż czy specjalne ciastka ryżowe (お供え物, osonaemono), które mają symbolicznie zaspokoić głód dusz zmarłych. Przed posiłkiem i na zakończenie dnia w niektórych domach zapala się także lampiony (chōchin), by oświetlić drogę duchom, zarówno na wejście, jak i powrót do zaświatów.
Jednym z głównych rytuałów jest Bon Odori (盆踊り), czyli „taniec Obon”. W całej Japonii organizowane są festiwale taneczne, na których tańczy się tradycyjne tańce Bon Odori. Taniec ten ma różne warianty zależne od regionu, ale wszędzie wyraża radość z powrotu przodków. Rytuał ten jest także formą wdzięczności wobec zmarłych za ich opiekę nad rodziną. Obchody Obon kończą się rytuałem okuribi (送り火), czyli zapalaniem pożegnalnych ognisk. Jednym z najsłynniejszych wydarzeń jest Gozan no Okuribi (五山送り火) w Kyoto, podczas którego na wzgórzach wokół miasta zapala się ogromne ogniska ułożone w kształty kanji, np. „大” (dai, „wielki”), mające pomóc duszom wrócić do zaświatów. Święto Obon to nie tylko czas poświęcony pamięci przodków, lecz także okazja do rodzinnych spotkań i pielęgnowania więzi między pokoleniami.
Halloween w Japonii
Halloween, które przypada na świecie 31 października, stało się w Japonii popularne stosunkowo niedawno, jednak w ciągu ostatnich dwóch dekad zyskało pewną popularność, zwłaszcza w dużych miastach jak Tokyo i Osaka. Halloween w Japonii ma głównie charakter komercyjny i rekreacyjny, a jego obchody różnią się od tych w Stanach Zjednoczonych. Zamiast tradycyjnego zbierania cukierków przez dzieci, jak ma to miejsce w Ameryce, japońskie Halloween jest skierowane głównie do młodzieży i młodych dorosłych, którzy z tej okazji organizują kostiumowe imprezy, parady i wydarzenia tematyczne (to generalnie noc cosplayerów).
Jednym z największych wydarzeń jest parada Halloween w dzielnicy Shibuya w Tokyo, gdzie tysiące ludzi zbierają się, aby przebrać się za postaci z anime i gier video, duchy, wampiry, zombie i inne popularne ikony popkultury. Kostiumy są zazwyczaj bardzo dopracowane i odzwierciedlają japońską dbałość o detale. Sklepy dekorują swoje wystawy na Halloween już na początku października, a w sprzedaży pojawiają się tematyczne gadżety, słodycze, a nawet produkty spożywcze związane z tym świętem.
Halloween w Japonii jest wyjątkowe, ponieważ nie wiąże się z żadnymi rytuałami upamiętniającymi zmarłych, jak to ma miejsce w Stanach Zjednoczonych, lecz koncentruje się na zabawie i cosplayu. Jest to dla Japończyków okazja do wyrażenia kreatywności i odrobiny szaleństwa w społeczeństwie, które na co dzień preferuje formalność i porządek. W odróżnieniu od tradycyjnego Obon, Halloween jest tu jedynie komercyjną i społeczną okazją, bez duchowego kontekstu.
Zakończenie
Wędrując alejkami, wąskimi jak w Polsce, między nagrobkami na japońskim cmentarzu, można poczuć subtelność i harmonię świata, który przez stulecia oddzielał się od codziennego życia, choć jednocześnie nigdy go całkowicie nie opuścił. Jest w tym coś znajomego, a zarazem zupełnie odmiennego. Czuć, że Japonia to odległa kultura, z nieco innym spojrzeniem na śmierć.
Obok surowości prostych nagrobków i spokoju drzew obecne są tu rytuały, które wydają się obce, a ich znaczenie często bywa mylnie interpretowane przez ludzi Zachodu. Obon, obchodzone co roku, wywołuje wrażenie poważnego i duchowego święta, ale jednocześnie jest pełne tańców i radości, co może wprawić zachodniego turystę w dalszą konsternację, jeszcze bardziej uwidaczniając różnice kulturowe.
Choć ludzie są różni, myślę, że można sobie pozwolić na ostrożne uogólnienie, że Japończycy pielęgnują pamięć zmarłych jakby bardziej starannie. Może jest to tylko moje subiektywne odczucie, nie ma jak tego zmierzyć… Niemniej jednak, i tutaj widać mechanizmy stosowane przez religie świata, które niekoniecznie muszą być tak różne od tego, co mamy w domu.
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia.
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia.
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
Napisz do nas...
Ciechanów, Polska
dr.imyon@gmail.com
___________________
inari.smart
Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!