Wspólne przysmaki Polski i Hokkaido

Zbliża się 2 sierpnia. Niezmiernie ważny dzień w Japonii - czemu? Święto, które w pewien pokrętny sposób łączy kultury naszych narodów – Polski i Japonii (tej ajnuskiej przynajmniej). Tam, u stóp dostojnej góry Yōtei na Hokkaidō, przygotowania trwają w najlepsze: ulice miasteczka Kutchan zamieniają się w deptak roztańczonych ludzi, unoszą się zapachy pieczonych jaga i smażonych korokke, a dzieci szykują się do udziału w Jaga Odori. I tak oto 2 sierpnia łączy dwa dalekie światy. Nie ryż, nie sushi, nie miso. Ziemniak! Stary dobry kartofel. Albo, jak mówią w Kutchan: じゃがいも (jagaimo). 2 sierpnia odbędzie się festiwal ziemniaka w regionie Shiribeshi – Jaga Matsuri!

Dla Polaków ziemniak to sprawa poważna – niemal narodowa. Ale i w Japonii, a przynajmniej na odległej i zimnej Hokkaidō, ziemniak nie ma się czego wstydzić. To właśnie na tej północnej wyspie, dzięki żyznej glebie i chłodnemu klimatowi, uprawia się jedne z najlepszych ziemniaków w kraju – a może i w Azji. Szczególnie odmiana danshaku imo, czyli „baron ziemniak”, ma status niemal arystokratyczny. Z tego kulinarnego dziedzictwa zrodziło się coś więcej niż tylko smakowita kolacja – narodziło się Jagamatsuri, czyli Festiwal Ziemniaka. „Jaga” to skrócona forma od jagaimo, a matsuri to po prostu święto, festyn, celebracja – czas, kiedy całe miasteczko wychodzi na ulice, żeby się wspólnie cieszyć, dziękować rolnikom i, cóż, tańczyć taniec kartoflany – Jaga Odori.

Pierwsze zalążki tego ziemniaczanego święta sięgają jeszcze lat 30. XX wieku, kiedy to odbywały się lokalne „festiwale przemysłu i turystyki”, ale w obecnej formie Jagamatsuri narodziło się w 1976 roku. W międzyczasie przez chwilę próbowano zmienić nazwę na bardziej ognistą (Yōtei Hi Matsuri – Festiwal Ognia), ale ziemniak zwyciężył. Dziś na festiwalu pojawia się kilka tysięcy osób, w tym dzieci i dorośli w strojach jaga-nebuta ciągnących barwne platformy, seniorzy pamiętający pierwsze edycje, a nawet goście z siostrzanego miasta w Kagoshimie, gdzie z kolei króluje batat. Są tańce, konkursy, występy, stoiska z potrawami i wspólne „dziękuję” dla ziemi. Bo choć Japonia kocha ryż, to przynajmniej raz w roku, w sercu Hokkaidō, królem stołu zostaje ziemniak. Zatem – przyjrzyjmy się dziś bliżej historii oraz samemu przebiegowi tego matsuri – zapraszam!

Co znaczy Jagamatsuri?

Etymologia, kanji i językowe smaczki

Zacznijmy od pytania, które zadaje sobie każdy językowy detektyw: co właściwie znaczy „Kutchan Jaga Matsuri”? Brzmi jak coś wesołego i ziemniaczanego, ale przyjrzyjmy się temu słowu z mikroskopową precyzją językoznawcy – rozkładając je na trzy składniki: くっちゃん・じゃが・祭り.

くっちゃん – Kutchan, czyli dolina jak rura

Na pierwszy ogień idzie くっちゃん (Kutchan) – nazwa miasteczka, w którym odbywa się festiwal. Choć dziś zapisuje się ją kanji jako 倶知安, z czego dałoby się złożyć coś w rodzaju „wspólnego spokojnego poznania”, to tak naprawdę te znaki to czysta fonetyczna dekoracja. Ich znaczenie jest wtórne, wręcz mylące – klasyczny przypadek ateji, czyli japońskiego zwyczaju przypisywania kanji na podstawie dźwięku, a nie sensu.

Prawdziwe korzenie nazwy Kutchan sięgają języka Ainu – rdzennych mieszkańców Hokkaidō. Słowo クシャニ (kushani) oznacza „miejsce, gdzie woda wypływa z czegoś przypominającego rurę” albo bardziej poetycko: „wypływające ujście jak z rurki”. Chodziło zapewne o sposób, w jaki rzeka przeciska się przez wąskie doliny i kanały – geograficzna metafora, jakich pełno w toponimii Ainu.

Zatem: くっちゃん = Kutchan = kushani = rura wodna z widokiem na ziemniaki.
Niech żyje geolingwistyka.

じゃが – czyli ziemniak w wersji skróconej i tropikalnej

Część druga – じゃが (jaga) – to nic innego jak skrócona forma słowa じゃがいも (jagaimo), czyli ziemniaka. Ale to dopiero początek tej kartoflanej historii. Zacznijmy od końca: いも (imo / 芋) to ogólne japońskie słowo oznaczające „bulwę” lub „korzeń jadalny”. Ma swoje pełnoprawne kanji: 芋, które składa się z: 艹 – radicaluu roślinnego (czyli „trawa”, „liść”, „zieleń”), oraz 于, części fonetycznej, nadającej brzmienie (choć dziś sama rzadko używana). Znak 芋 występuje także w słowach takich jak さつまいも (satsumaimo) – batat, albo ながいも (nagaimo) – długi ziemniak, czyli yam.

Ale co z じゃが? To nie jest japońskie słowo. W rzeczywistości pochodzi od ジャガタライモ (jagataraimo) – czyli ziemniaka z Dżakarty! W okresie Edo, ziemniaki trafiły do Japonii z południowo-wschodniej Azji przez szlaki portugalskie i holenderskie, a konkretnie przez Batawię (czyli dzisiejszą Dżakartę). Japonia, wówczas zamknięta na świat, przyjmowała nieliczne dobra przez port w Nagasaki – a ziemniak, jako egzotyczna nowinka, dostał etykietkę „jakartowego korzenia”.

Z czasem długie jagataraimo skrócono do jagaimo, a stąd już prosta droga do słodkiego i poręcznego jaga (じゃが).

祭り – czyli święto, które łączy ludzi z bogami (i z bulwami)

Na koniec zostaje nam ostatni człon – 祭り (matsuri). To słowo, które Japończycy (oraz wszyscy miłośnicy anime) rozumieją intuicyjnie – jako festiwal, święto, uliczne wydarzenie. Ale warto spojrzeć na jego kanji: 祭.

Znak ten składa się z dwóch kluczowych komponentów:

-  示 (radikał o znaczeniu „ołtarz”, „ofiara”, „boskość”) – często spotykany w znakach związanych z religią, rytuałem, duchowością (np. 神 – bóg, 社 – świątynia shintō).

-  又 – symbol ręki lub powtórzenia, ale także czynnej obecności, działania.

Zatem 祭 to „działanie wobec bóstwa”, „rytuał ofiarny”, „celebracja łącząca ludzi i kami”. I rzeczywiście, pierwotne matsuri miały charakter czysto religijny, związany z lokalnym shintō i rytuałami dziękczynnymi za plony. Z czasem funkcja sakralna przemieszała się z rozrywkową – pojawiły się pochody, tańce, jedzenie, stoiska i konkursy. Dziś matsuri to zarówno modlitwa, jak i popcorn. Zarówno taniec, jak i duchowość. Zarówno korokke, jak i kontemplacja.

Czyli co znaczy Kutchan Jagataraimo Matsuri („くっちゃんじゃが祭り”)?

Konkretnie:

„Festiwal ziemniaka w Kutchan”,

a „poetycko”:

„Święto wdzięczności za bulwę z Dżakarty w miejscu, gdzie woda płynie jak przez rurę.”

Nieźle jak na trzy skromne składniki, prawda?

W cieniu góry Yōtei

Są miejsca, które wyglądają jakby zostały narysowane przez japońskiego malarza sumi-e: wyraźna linia góry przecina niebo, wokół wznoszą się ciche lasy, doliny parują mgłą, a z pagórków leniwie spływają rzeki. Takie właśnie jest Kutchan – niewielkie miasteczko na Hokkaidō, rozciągające się u stóp majestatycznej góry Yōtei (羊蹄山), nazywanej też „Ezo-Fuji” ze względu na jej niemal idealnie symetryczny kształt przypominający Fuji-san (a Ezo to nieco obraźliwa, dawna nazwa na Hokkaido). To tutaj, w cieniu tego wulkanicznego olbrzyma, co roku rozgrywa się właśnie najbardziej ziemniaczane święto Japonii – Jagamatsuri.

Co sprawia, że akurat tutaj ziemniaki czują się jak u siebie? Po pierwsze – gleba. Wulkaniczne podłoże wokół góry Yōtei jest bogate w minerały, doskonale przepuszczalne i żyzne – to ziemia, która sama zaprasza do sadzenia. Po drugie – klimat. Kutchan ma wyraźne cztery pory roku: mroźne, śnieżne zimy (średnia temperatura stycznia to -15°C) i łagodne, umiarkowanie ciepłe lata (lipiec i sierpień średnio ok. 20–22°C), bez upałów, które mogłyby zaszkodzić roślinom. I wreszcie – woda. Wody gruntowe i rzeczne pochodzące z topniejących śniegów Yōtei są czyste, miękkie i bogate w tlen. Jakby natura mówiła: „Masz wszystko, czego potrzeba. Sadź.”

Nic więc dziwnego, że ziemniaki są tu nie tylko warzywem – są częścią tożsamości. W rolnictwie Kutchan aż blisko połowa produkcji to ziemniaki – w szczególności odmiany takie jak:

   - Danshaku Imo (男爵いも) – czyli „ziemniak barona”, król klasyki, mączysty i aromatyczny, idealny na puree i korokke,

   - Kita Akari (きたあかり) – dosłownie „północne światło”, ziemniak o głębokim smaku, lekko słodkawy, świetny do sałatek i gotowania na parze,

   - Tōya (とうや) – delikatniejszy, aksamitny w konsystencji, mniej wyrazisty w zapachu, ale lubiany przez kucharzy za swoją wszechstronność.

To nie są zwykłe kartofle – to bohaterowie lokalnej gospodarki i kuchni, z własnymi charakterami, zastosowaniami i... twarzami. Dosłownie.

Poznajcie Jaga Tarō (じゃが太くん) i Jaga-ko-chan (じゃが子ちゃん) – oficjalne maskotki miasteczka Kutchan i nieodzowni celebryci Jagamatsuri (tak, tak – każda mieścina w Japonii ma swoje maskotki, więcej o yuru kyara tutaj: Futro, które zarabia miliardy - Yuru-kyara, czyli jak każda japońska mieścina ma swoją pocieszną pokrakę). Jaga Tarō to ziemniak na nartach, z szerokim uśmiechem i czapką przypominającą górę Yōtei. Reprezentuje nie tylko lokalne plony, ale i zimową tożsamość regionu, który słynie z narciarskich kurortów w Niseko. Jego towarzyszka, Jaga-ko-chan, to nowocześniejszy akcent – różowa, urocza postać, która dodaje festiwalowi odrobiny cukru. Oboje pojawiają się na plakatach, koszulkach, balonach, a nawet na kartkach urodzinowych lokalnych urzędników.

Kutchan to więc miejsce, gdzie ziemniak nie jest tylko dodatkiem do obiadu – jest powodem do dumy, symbolem gospodarczego przetrwania, źródłem święta i elementem lokalnej kultury. A wszystko to u stóp jednej z najpiękniejszych gór Japonii. Trudno o lepsze tło dla tańczących ludzi i parujących garnków.

Ziemniaczane korzenie: historia festiwalu

Jak każda porządna bulwa, również Jagamatsuri ma swoje korzenie – głębokie, rozgałęzione i sięgające przedwojennego Hokkaidō. Zanim ziemniaki zatańczyły na ulicach Kutchan, miasteczko tętniło życiem za sprawą innego święta: 産業観光まつり (Sangyō Kankō Matsuri), czyli „Festiwalu Przemysłu i Turystyki”. Zainaugurowany w 1938 roku, był to lokalny sposób na promocję gospodarki i przyciągnięcie odwiedzających do górzystego regionu Shiribeshi. Choć akcentów ziemniaczanych wtedy jeszcze brakowało, już wtedy obchodzono święto plonów, prezentowano wyroby rzemieślnicze i chwalono się regionalnymi produktami – a ziemniak, jako główny towar rolniczy, powoli wyrastał na lokalnego bohatera.

Po wojnie festiwal przechodził różne metamorfozy – w latach 60. i 70. funkcjonował przez chwilę jako 羊蹄火まつり (Yōtei Hi Matsuri), czyli „Festiwal Ognia u stóp Yōtei”. Brzmiało to dumnie i widowiskowo, ale ziemniak – jak to ziemniak – nie lubi patosu, tylko konkrety i ciepłą atmosferę. Mieszkańcy uznali, że trzeba postawić na to, co naprawdę ich łączy – wspólną ziemię, wspólny trud i wspólną kolację. I tak w 1976 roku oficjalnie narodziło się くっちゃんじゃが祭り – Kutchan Jagamatsuri, czyli „Festiwal Ziemniaka w Kutchan”.

Nie była to tylko zmiana nazwy – to była zmiana duszy. Głównym celem festiwalu stało się okazanie wdzięczności rolnikom, którzy w surowym klimacie Hokkaidō zmagają się z krótkim latem i długą zimą, by wyhodować plony żywiące cały region. Drugim celem była promocja ziemniaka jako lokalnego skarbu – zarówno w sensie kulinarnym, jak i kulturowym. Trzecim – budowanie wspólnoty. Bo Jagamatsuri to nie tylko święto ziemniaka – to święto sąsiadów, dzieci, sklepikarzy, artystów i seniorów, którzy znają się tu od lat. Wspólne tańce, parady, konkursy i śpiewy tworzą przestrzeń, gdzie każdy może poczuć się częścią większej całości.

Festiwal nie zawsze wyglądał tak, jak dziś. W latach 80. Jagamatsuri trwał aż pięć dni – rozciągał się od końca lipca do pierwszego tygodnia sierpnia, z różnymi wydarzeniami kulturalnymi, występami lokalnych szkół, pokazami rolniczymi i zawodami sportowymi. Z czasem, w rytm zmieniających się realiów, święto skrócono – najpierw do trzech, a dziś obchodzi się je przez dwa intensywne dni, zwykle w pierwszy weekend sierpnia. Ale intensywność nie ucierpiała – wręcz przeciwnie. Zredukowana długość to większe zagęszczenie atrakcji i nieustanny gwar: parada, tańce, pokazy sztucznych ogni, konkursy, występy artystyczne, stragany, strefy dla dzieci i oczywiście niezliczone potrawy z ziemniaków – od klasycznych jaga butter po kreatywne dania fusion.

Jednym z najbardziej uroczych elementów historii festiwalu jest jego międzymiastowa współpraca z Ibusuki w prefekturze Kagoshima – ciepłym, subtropikalnym rejonem na południowym krańcu Japonii, gdzie króluje nie poczciwy kartofel, lecz słodki ziemniak – batat. Na przestrzeni lat między Kutchan a Ibusuki odbywały się wymiany kulturowe, gościnne wizyty, wspólne stoiska i wydarzenia, a ich kulminacją były nieoficjalne „bitwy na bulwy”: kartofel kontra batat, północ kontra południe. I choć nikt nie prowadził rankingu zwycięzców, wiadomo, że przy wspólnym stole zawsze wygrywa smak.

Dwa dni zabawy – jak dziś wygląda Jagamatsuri?

Kiedy nadchodzi pierwszy weekend sierpnia, spokojne na co dzień miasteczko Kutchan zmienia się nie do poznania. Ekimae Dōri (駅前通り) – główna ulica biegnąca od stacji kolejowej – zostaje całkowicie wyłączona z ruchu samochodowego i przekształca się w tętniący życiem deptak. Przez dwa dni przelewa się przez nią fala śmiechu, muzyki, zapachów i kolorów. Na tle majestatycznej sylwetki góry Yōtei rozciągają się rzędy straganów, sceny, stanowiska z grami i pokazy, które przyciągają mieszkańców oraz turystów z całego Hokkaidō – a nawet z zagranicy.

Co się je podczas Jagamatsuri? To pytanie zadaje sobie każdy, kto choć raz poczuje aromat unoszący się w powietrzu. Królują oczywiście ziemniaki – i to pod każdą możliwą postacią. Na czele idą korokke (ziemniaczane kotleciki w chrupiącej panierce, często z mięsem lub warzywami), gratin ziemniaczany zapiekany z serem i mlekiem, a także klasyczne jaga butter (じゃがバター) – pieczone ziemniaki z masłem, podawane w papierowych łódeczkach, idealne do jedzenia na stojąco. Nie brakuje też puree z ziemniaków, które w Japonii bywa delikatniejsze i bardziej mleczne niż w Europie ( i trochę mdłe, jak dla nas). Poza ziemniaczanymi rarytasami pojawiają się standardy festiwalowe: aromatyczna yakisoba, parujące kulki takoyaki z ośmiornicą, czy lodowy kakigōri z syropami w kolorach tęczy – ratunek w letnie upały.

Ale Jagamatsuri to nie tylko jedzenie – to przede wszystkim ruch i wspólna zabawa. Ulicą ruszają kolorowe parady, wśród których najbardziej rozpoznawalna to Jaga Odori (じゃが踊り) – taniec ziemniaczany. Układ jest prosty, łatwy do nauczenia i celowo zaprojektowany tak, by każdy – niezależnie od wieku czy umiejętności – mógł dołączyć. W sobotni wieczór odbywa się Jaga Sen'nin Odori (じゃが千人踊り) – „Taniec tysiąca osób”. Uczestnicy w strojach matsuri, dzieci z lokalnych szkół, starsi mieszkańcy, turyści, a nawet sam burmistrz – wszyscy kołyszą się w rytmie lokalnej melodii, tworząc olbrzymi wąż radości i wspólnoty.

Kolejnym widowiskowym punktem jest Jaga Nebuta (じゃがねぶた) – kolorowe platformy przypominające słynne wozy z festiwalu Nebuta w Aomori. Zamiast wojowników z mitów czy legend pojawiają się tu… ziemniaki z twarzami, maskotki „Jaga Tarō” i „Jaga-ko-chan”, animowane scenki z życia rolnika, a wszystko rozświetlone od środka lampionami i ciągnięte przez rozśpiewane grupy dzieci i dorosłych.

Na scenie głównej przez oba dni trwa nieustający festiwal lokalnych talentów. Od rytmicznych bębnów taiko, przez dziecięce zespoły taneczne, aż po pokazy młodzieżowego hip-hopu i śpiewu. Występują szkoły, domy kultury, lokalni artyści i entuzjaści – scena należy do wszystkich.

Dla najmłodszych przygotowano osobną strefę – dmuchane zjeżdżalnie, gry zręcznościowe z ziemniakiem w roli głównej (np. rzut bulwą do celu), konkursy na najładniejszy kostium rolnika czy wyścigi na trójkołowcach. Atmosfera przypomina piknik sprzed ery smartfonów – szczera, głośna, pełna emocji.

Finał? Jak na prawdziwe matsuri przystało – pokaz sztucznych ogni, który rozświetla nocne niebo nad polami Kutchan i zarysowuje czarną sylwetkę góry Yōtei. Przez kilkanaście minut błyskają świetlne wachlarze, serpentyny i rozety, odbijające się echem od gór i wody. To symboliczne zakończenie – podziękowanie ziemi, ludziom i samemu ziemniakowi za kolejny rok wspólnej radości.

Wydarzenie z duszą

W Jagamatsuri nie chodzi tylko o tańce, jedzenie i fanfary. To święto małej miejscowości, małej społeczności – pełne wspomnień i emocji, które przechowuje każda ulica Kutchan. Dzieci, które kiedyś w przebraniu małych ziemniaczków maszerowały w paradzie, dziś przyprowadzają na festiwal swoje własne pociechy. Krąg się zamyka, a wspólnota trwa.

Jednym z najbardziej wzruszających elementów są uchiwa – tradycyjne wachlarze projektowane własnoręcznie przez lokalnych uczniów. Najlepsze z nich są przechowywane już od dekad i wystawiane do obejrzenia co roku – budzą wśród starszych mieszkańców mnóstwo emocji i wspomnień.

A sam ziemniak? Staje się tu czymś więcej niż warzywem. To lokalny totem, kulinarny bohater i przypomnienie o tym, że prawdziwe bogactwo tkwi w tym, co zwyczajne. W tej prostocie – smaku pieczonego jaga z masłem – ukryta jest cała opowieść o ziemi, ludziach, pracy i świętowaniu.

Czy ziemniak może być mostem między kulturami? Ależ oczywiście. W Polsce mówimy na niego z czułością „pyra” albo „kartofel”, w Japonii – z uśmiechem „jaga”. W obu krajach ten niepozorny bulwiasty towarzysz posiłków ma miejsce szczególne. Może nie wygrywa rankingów elegancji, ale za to wygrywa serca.

To, że świętujemy jedzenie, wiele mówi o nas samych. To nie tylko sposób na sytość – to wyraz wdzięczności. Za plony, za wspólny stół, za to, że mimo różnic potrafimy się razem śmiać, tańczyć i… smażyć ziemniaki. W świecie podziałów, festiwal ziemniaka to radosna afirmacja tego, co zwykłe i wspólne.

Kiedy jechać? Pierwszy weekend sierpnia – festiwal zwykle odbywa się 2 i 3 sierpnia. Warto sprawdzić daty na oficjalnej stronie miasta Kutchan.

Gdzie? Centrum miasta, głównie ulica Ekimae Dōri zamknięta dla ruchu – zamienia się w festynowy deptak pełen zapachów i muzyki.

Jak się przygotować? Zabierz wygodne buty (dużo chodzenia i tańczenia), lekki strój (będzie gorąco!). Warto wypożyczyć yukatę.

Gdzie spać? Jeśli ktoś przyjeżdża z daleka, najlepsza baza to Niseko – kurort narciarski znany z luksusowych hoteli, gorących źródeł i pięknych widoków. W sezonie festiwalowym noclegi trzeba rezerwować z wyprzedzeniem. Jest drogo. Można poszukać skromniejszych miejsc, ale często niezbędny będzie do tego język japoński.

Co warto kupić? Gadżety z ziemniaczaną parą celebrytów – Jaga Tarō i Jaga-ko-chan – obowiązkowo! A także lokalne produkty z ziemniaków (chipsy, ciastka). Oraz piękne, ręcznie robione wachlarze uchiwa (nie będą to może dzieła sztuki, ale są urocze).

Sprawdź podobne artykuły:

Dzika jazda na japońskim Onbashira – śmiertelnie niebezpiecznym festiwalu szalonej odwagi, niepoczytalności i głębokiej duchowości

Rōnin w Dolinie Piekieł – Noboribetsu na Hokkaido miejscem oczyszczenia dla upadłych samurajów

Rdzenni mieszkańcy Hokkaido Ajnowie – przedsiębiorczy i pomysłowi władcy lodu i fal Morza Ochockiego

Bo Taoshi - japoński sport drużynowy, który łamie zasady bezpieczeństwa i kości

Polacy pionierami w badaniach nad ludem Ainu na Hokkaido

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!