Najpierw formalności, potem krwawa zemsta

W feudalnej Japonii zemsta nie była impulsem. Była obowiązkiem, rytuałem, a zarazem chłodną konstrukcją prawną, osadzoną głęboko u podstaw porządku shogunatu Tokugawów. W epoce Edo (1603–1868), gdy po wiekach wojny kraj osiągnął względny pokój, system sprawiedliwości nie wyeliminował potrzeby odwetu – przeciwnie, zalegalizował go, otoczył regułami i uczynił aktem niemal świętym. Katakiuchi (仇討ち) – zemsta na zabójcy członka rodu – była nie tylko akceptowalna, ale społecznie oczekiwana. Ci, którzy nie dopełnili obowiązku pomszczenia ojca, pana lub brata, wystawiali swój ród na pośmiewisko i hańbę, a często w akcie wstydu wybierali drastyczną śmierć z własnej ręki - seppuku. Ale, co ciekawe – shogun objął zemstę katakiuchi całą procedurą administracyjną. Samuraj, który chciał legalnie zabić swojego wroga, musiał złożyć specjalny wniosek (katakiuchi gansho) do lokalnych władz, przedstawić świadków, uzasadnienie i czekać na zgodę od machi-bugyō. Otrzymywał nawet specjalny certyfikat – katakiuchi menkyo – z pieczęcią shogunatu – licencję na zabicie, której czas przedawnienia wynosił 20 lat.

Nie był to więc akt dzikiej przemocy, lecz społeczny rytuał uświęcony przez prawo. Warunki były surowe: zemsty musiał dokonać bez pomocy z zewnątrz, w pojedynkę lub z bratem, nigdy z najemnikami. Wróg musiał wiedzieć, że jest ścigany – żadnych zasadzek, trucizn czy napaści z ukrycia. Zabójstwo musiało być dokonane w świetle dnia, przy świadkach, najlepiej w miejscu publicznym, a po jego dokonaniu należało natychmiast zgłosić się z ciałem (lub samą głową) do najbliższego urzędu shogunatu. Jeśli wszystko przebiegło zgodnie z przepisami, zemsta była uznana za słuszną, a sprawca uniewinniony i ogłoszony bohaterem swojego rodu. System ten był tak naturalnie sprzężony z japońską moralnością, że zdarzały się przypadki, kiedy dzieci – nawet nastoletnie dziewczęta – składały przysięgę zemsty i, dorastając, latami śledziły zabójców swoich ojców i szkoliły się, by uderzyć we właściwej chwili. Tak było choćby z dziewczynką Okiko z rodu Takanashi, którą przez lata matka trenowała i, która w 1703 roku, w wieku 14 lat, zamordowała zabójcę swojego ojca – i otrzymała pochwałę od władz za „spełnienie powinności rodowej”.

I choć nikt pochwalać w naszych czasach tych przepisów prawnych nie będzie – sam fakt potrafi fascynować – bo jest opowieścią o tym, jak społeczeństwo zbudowane na hierarchii, honorze i rytuale próbowało ujarzmić najbardziej pierwotny instynkt: chęć zemsty.

Prolog: Krew na śniegu

– historia zemsty z Igagoe

伊賀越の仇討ち

Poranek był lodowaty, a zmarznięta ziemia nadawała ten specyficzny, wyraźny dźwięk krokom w sandałach waraji. Z dachów domów w Kuwana-juku, stacji pocztowej na szlaku Tōkaidō, spływały sople, a cienki dym unosił się leniwie z dachu herbaciarni. Mężczyzna ubrany w skromny kamishimo (tradycyjny, formalny strój samurajski), z kataną i wakizashi przy pasie, stanął na placu przed świątynią Honshō-ji. Był rok 1634, a to miała być chwila, w której ważyły się honor i życie.

Młody samuraj Wada Shizuma (和田静馬) stanął twarzą w twarz z celem swojej zemsty – człowiekiem o imieniu Kawai Matagorō (河合又五郎). Mordercą jego przyrodniego brata, Wada Kinjūrō.

Śmierć i przysięga

Dwa lata wcześniej, w Nara, Kawai Matagorō zamordował Kinjūrō podczas kłótni o kobietę. Matagorō był człowiekiem wpływowym – jego ojciec służył jako hatamoto (bezpośredni wasal shoguna). Gdy zbrodnia wyszła na jaw, Matagorō uciekł z Nary i przez kolejne lata ukrywał się, przemieszczając między Ise, Mino i prowincją Mikawa.

Wada Shizuma nie mógł pozwolić, by morderstwo jego brata pozostało bez odpowiedzi. Jednak jako samuraj epoki Tokugawa, nie mógł działać w afekcie ani z prywatnej zemsty. Złożył więc oficjalne katakiuchi gansho (仇討ち願書) – pisemny wniosek do lokalnego machi-bugyō (magistratu), prosząc o zgodę na dokonanie zemsty.

To był nie tylko obowiązek wobec rodziny. W społeczeństwie Edo okresu pokoju, gdzie miecz był raczej symbolem statusu niż orężem wojny, katakiuchi (zemsta rodowa) było jednym z nielicznych przejawów dawnych ideałów kodeksu wojownika (teraz, w epoce Edo, nazywane już bushidō). Prawo uznawało zemstę za legalną – ale pod warunkiem, że samuraj działał zgodnie z zasadami przewidzianymi przez regulacje prawne.

Rytuał sprawiedliwości

Shizuma przez dwa lata tropił Matagorō. Towarzyszyło mu kilku ludzi, w tym jego wuj Araki Mataemon (荒木又右衛門) – legendarny wojownik z Iga, znany z mistrzostwa w sztuce miecza. Gdy wreszcie odkryli, że Matagorō zatrzymał się w Kuwana, przygotowali się do ataku. Zimą. W biały dzień. Twarzą w twarz – jak nakazywało prawo.

Zasady katakiuchi były surowe:

      ►  Zemsta nie mogła być zasadzką ani nocnym atakiem.

      ►  Musiała się odbyć publicznie, z udziałem świadków.

      ►  Nie wolno było skrzywdzić osób postronnych.

      ►  Sprawca zemsty musiał po fakcie zgłosić się do władz i przedstawić dowody.

Shizuma i Araki zaatakowali Matagorō i jego ludzi przed świątynią Honshō-ji. Świst katany przeszył zimowe powietrze. Lód na bruku pękał pod nogami walczących. Matagorō walczył zaciekle, ale ostatecznie padł, przebity ostrzem Arakiego. Zemsta została dokonana. Śnieg na placu nabierał barwy najpierw różowej, potem karmazynowej.

Sprawiedliwość i koniec

Po walce Wada Shizuma i Araki Mataemon zgłosili się dobrowolnie do władz. Złożyli pełen raport, przedstawili świadków i powołali się na wcześniejszy wniosek katakiuchi gansho. Ich działanie zostało uznane za zgodne z prawem. Zamiast kary – spotkała ich pochwała. Araki Mataemon stał się bohaterem, a jego mistrzostwo w kenjutsu przyniosło mu sławę.

Zimna moralność feudalnego prawa

Choć dzisiejszym okiem może wydawać się to barbarzyństwem, w Japonii epoki Edo taki czyn był aktem moralnej odwagi a często nawet – absolutnym obowiązkiem. Dla samuraja, który nie pomścił zhańbionego honoru rodu, życie stawało się trudno, lub wręcz – i to dosłownie - niemożliwe. Społeczna presja, rodzinne oczekiwania, duchy przodków – wszystko to domagało się od niego czynu. Katakiuchi było nie tylko zemstą – było służbą wobec imienia, rytuałem oczyszczenia, dziedzictwem wojennej przeszłości w czasach pokoju.

W cieniu świątyni Honshō-ji, pod stalowo szarym niebem surowej zimy, Shizuma oddał swój dług – wobec martwego brata, wobec swoich przodków, wobec honoru rodu. Dokonawszy zemsty był wolny, po raz pierwszy od dwóch lat.

Co znaczy "katakiuchi"?

Termin 仇討ち (katakiuchi), tłumaczony jako „zemsta za krzywdę” lub „samurajska vendetta”, składa się z dwóch znaków kanji, z których każdy niesie istotne znaczenie:

      ►  仇 (kataki) – oznacza wroga, przeciwnika, a w kontekście katakiuchi: zabójcę ojca, brata, pana lub innego bliskiego członka rodu. To nie jest przypadkowy nieprzyjaciel – to osoba, której czyn pozostawił moralną ranę, wymagającą oczyszczenia. W języku japońskim znak ten może mieć również wydźwięk bardziej abstrakcyjny – jako „nienawiść” czy „uraza”.

      ►  討ち (uchi) – pochodzi od czasownika utsu (討つ), który znaczy dosłownie „uderzyć”, „pokonać”, „zabić”. W połączeniu z 仇 tworzy pojęcie czynu rytualnego, dosłownego dosięgnięcia sprawiedliwości poprzez przelaną krew.

Zapis ten ma też wariant: 敵討ち (tekiuchi), gdzie 敵 (teki) również oznacza „wróg”. W praktyce oba zapisy funkcjonowały zamiennie, choć 仇討ち (katakiuchi) miało silniejsze konotacje osobistej straty i krwawego obowiązku.

Inne pojęcia związane z zemstą rodową

      ►  本懐 (honkai) – dosłownie „spełnienie prawdziwego pragnienia”, lecz w kontekście katakiuchi oznacza duchowe dopełnienie obowiązku, którego spełnienie było celem życia mściciela. Osiągnięcie honkai oznaczało, że można umrzeć bez żalu – nie jako zabójca, lecz jako lojalny syn, wierny wasal.

      ►  仇討ち免許 (katakiuchi menkyo) – formalna zgoda udzielana przez bakufu (rząd szogunatu – więcej o nim tu: Co zrobić ze społeczeństwem samurajów znających tylko wojnę i śmierć w czasach pokoju? - sprytne pomysły shogunów Tokugawa) na przeprowadzenie aktu zemsty. Taki dokument był niczym prawniczy miecz: chronił przed uznaniem za mordercę, ale narzucał surowe reguły co do sposobu działania – m.in. zakaz skrytobójstwa, trucizny, zasadzki czy ataku w nocy.

      ►  御公儀 (gokōgi) – określenie instytucjonalnego aparatu sprawiedliwości, który decydował o przyznaniu prawa do zemsty, rozpatrywał jej przebieg i wydawał wyroki. To w komisariatach machi-bugyōsho analizowano zeznania, a samuraj-mściciel musiał przedstawić świadków, dowody i szczegóły wykonania katakiuchi.

Prawo Japonii samurajów – regulacje shogunatu

Gdy w 1603 roku Tokugawa Ieyasu objął tytuł shōguna i po dekadach wojen domowych ustanowił nowy porządek, priorytetem była stabilizacja kraju. Pokój Tokugawów trwał ponad dwa i pół stulecia, ale pokój – jak mawiali ówcześni – nie znosił starych krzywd. Dawne ideały wierności, lojalności rodowej i obowiązku wobec przodków nie znikły, a zemsta (katakiuchi) pozostała – lecz nie jako dziki akt osobistej furii, a jako rytualna i ściśle uregulowana praktyka prawna.

W państwie opartym na hierarchii, gdzie każdy znał swoje miejsce – od chłopa po daimyō – rząd bakufu Tokugawów wiedział, że nie może wyplenić tradycji krwawej vendetty. Postanowiono więc ją ujarzmić, otoczyć procedurami, wpleść w machinę prawa. Katakiuchi stało się rytuałem pod nadzorem władz – aktem dozwolonym, lecz obwarowanym licznymi warunkami.

Procedury i wymogi formalne

Aby mścić się legalnie, nie wystarczało chwycić za miecz i zawołać „za ojca!”. Każdy akt katakiuchi musiał zostać uprzednio zarejestrowany. Bliski zamordowanego – najczęściej syn, brat lub sługa – musiał złożyć wniosek, zwany 仇討ち願書 (katakiuchi gansho), do odpowiednich władz. Był to pisemny akt intencji zemsty, zawierający dane ofiary, podejrzanego sprawcy, okoliczności śmierci oraz deklarację gotowości do oczyszczenia imienia rodu.

Wniosek taki trafiał do:

      ►  machi-bugyō – urzędnika miejskiego w miastach pod bezpośrednim nadzorem bakufu, jak Edo, Ōsaka czy Kyōto,

      ►  han-bugyō – władzy lokalnej w danym hanie (domenie), jeśli sprawa dotyczyła samurajów spoza terytorium bezpośrednio kontrolowanego przez szogunat.

Po złożeniu wniosku i akceptacji władz, wydawano 仇討ち免許 (katakiuchi menkyo) – swego rodzaju licencję na zemstę. Od tej chwili mściciel stawał się prawnie chronionym wykonawcą rodowego obowiązku.

Wymogi legalności

Bakufu stworzyło system tak surowy i szczegółowy, że tylko najbardziej zdeterminowani i honorowi byli gotowi go wypełnić. Oto warunki, których należało bezwzględnie przestrzegać:

      ►  Obowiązkowa rejestracja – zemsta dokonana bez wcześniejszego złożenia gansho traktowana była jako zwykłe morderstwo.

      ►  Zgoda zwierzchnika rodu – nikt nie mógł działać na własną rękę. Musiał uzyskać błogosławieństwo głowy klanu (家長 kachō), co miało być gwarancją tego, że czyn nie przyniesie hańby całemu rodowi.

      ►  Brak udziału osób trzecich – katakiuchi musiał dokonać sam zainteresowany. Nie wolno było wynajmować zabójców, prosić o pomoc innych samurajów, ani tym bardziej ludzi z niższych stanów.

      ►  Publiczny charakter czynu – zabicie miało nastąpić twarzą w twarz, bez zasadzki, w świetle dnia. Zabójstwo w nocy, przez otrucie, z ukrycia – groziło karą śmierci, nawet jeśli wniosek był zaakceptowany.

      ►  Ograniczenia czasowe – licencja na zemstę traciła ważność po 20 latach od dnia zbrodni. Po tym czasie ofiara uważana była za „ducha przeszłości”, którego krzywdy nie dało się już zmyć.

Rola urzędników i sprawozdania po fakcie

Po wykonaniu zemsty, mściciel nie uciekał – lecz z mieczem jeszcze ciepłym od krwi  udawał się do urzędu machi-bugyō. Tam składał pisemne sprawozdanie (報告書 hōkokusho) z całego zajścia: miejsce, data, świadkowie, forma walki. Często towarzyszyły mu ciała wroga przyniesione na noszach, aby dowieść, że misja się powiodła.

Urzędnicy oceniali zgodność czynu z warunkami menkyo. Jeśli wszystko się zgadzało – mściciel był uznawany za niewinnego żadnego czynu karalnego. W niektórych przypadkach jednak, jeśli forma zemsty budziła wątpliwości, kończyło się więzieniem, karą finansową, a nawet nakazem seppuku.

System nie był litościwy dla tych, którzy przekraczali granice. W 1683 roku syn samuraja z hanu Mito dokonał samowolnej zemsty, napadając na zabójcę ojca w nocy, z pomocą służącego. Mimo że ofiara była faktycznie winna, a zemsta – technicznie słuszna – sprawę zaklasyfikowano, jako katakiuchi „o hańbiącej formie wykonania”. Mściciel został ścięty w miejscu publicznym, a jego ciało wystawiono na placu egzekucyjnym w Edo jako przestrogę dla innych.

Zemsta jako obowiązek wobec przodków

Katakiuchi w epoce Edo nie było prywatną sprawą. Było rytuałem zbiorowej pamięci rodu, aktem oczyszczenia nazwiska, dowodem wierności nie tylko wobec zmarłego, ale wobec całego porządku społecznego. W społeczeństwie, gdzie wartość człowieka mierzono lojalnością i honorem, mściciel nie był mordercą – był żywym przedłużeniem sprawiedliwości.

To, że Tokugawowie dopuścili taką formę przemocy, świadczy nie o słabości prawa, lecz o głębokim zrozumieniu etosu samurajskiego. Bo w Japonii czasów Edo krew i tak by popłynęła – pytanie tylko, czy w sposób prawnie uregulowany, czy zdany na chaos emocji.

Katakiuchi – co na to społeczeństwo?
 

W Japonii epoki Edo zemsta nie była tylko odpowiedzią na śmierć – była głęboko zakorzenionym obowiązkiem społecznym, odruchem, który wykraczał poza emocje jednostki. Katakiuchi to nie wybuch gniewu, lecz zimna decyzja podejmowana z myślą o rodzie, przodkach, dziedzictwie. Dla samuraja, który nie mścił się za śmierć ojca, brata czy pana, hańba była większym bólem niż sama utrata bliskiego (w teorii, w ideale etosu – nie twierdzimy oczywiście, że zawsze musiało tak być w rzeczywistości).

W społeczności opartej na honorze, lojalności i hierarchii, ziemska sprawiedliwość stawała się symbolicznym przedłużeniem moralnego porządku wszechświata. Przestępstwo nie było jedynie naruszeniem prawa, ale przerwaniem harmonii, którą należało przywrócić – najlepiej ostrzem miecza.

Opinia społeczna: gloryfikacja czy przestroga?

Zemsta, choć obudowana rytuałami i przepisami, żyła również w sercach ludu. Współczesne relacje, kroniki, pieśni i opowieści często ukazywały mścicieli jako wielkich bohaterów – szlachetnych wojowników, którzy mimo ryzyka śmierci, mimo upływu lat, dochowali wierności.

Ale ten kult miał swoją drugą stronę. W dzielnicach kupieckich, gdzie mieszkali ludzie dalecy od samurajskiej etyki, katakiuchi bywało komentowane szeptem – z podziwem, ale też z lękiem.

Rola świadków i ceremonii – świadectwo intencji

Zemsta, aby miała wartość w oczach ludzi, musiała być widoczna i czysta w formie. Dlatego tak wielką wagę przykładano do obecności świadków – najczęściej byli to inni samuraje, urzędnicy niższych rang, a czasem nawet kapłani. Ich obecność potwierdzała, że zemsta była wykonana zgodnie z honorem, bez podstępu czy zdrady.

Niejednokrotnie przed samym aktem zemsty dochodziło do małej ceremonii, w której mściciel wygłaszał krótką mowę, przedstawiał swój zamiar i wskazywał osobę, której pragnie odpłacić. Zdarzało się, że obie strony – mściciel i cel zemsty – znali się, a czasem nawet wymieniali ukłony przed pojedynkiem.

Takie rytualne gesty miały znaczenie społeczne: oczyścić krew przez formę, nadać brutalnemu czynowi formę estetyczną i moralną.

Kontrast z chrześcijańskim przebaczeniem – mentalność bez litości

Dla zachodniego umysłu, ukształtowanego przez chrześcijańskie pojęcie przebaczenia, katakiuchi może wydawać się barbarzyńskie. Ale w Japonii czasów Tokugawy przebaczenie nie było cnotą, lecz słabością. Wierność była ważniejsza niż litość, a pamięć o krzywdzie – dowodem lojalności.

Różnicę widać wyraźnie w traktowaniu rodzin ofiar: jeśli syn nie pomścił ojca – tracił twarz, a jego ród był narażony na społeczne wykluczenie. W kulturze, gdzie pojęcie on (恩 – dług wdzięczności) i giri (義理 – obowiązek moralny) kształtowało relacje, przebaczenie mogło zostać odczytane jako złamanie obowiązku wobec zmarłego. Nie morderca hańbił ród, tylko syn, który mordercy ojca wybaczył.

Wpływ na status rodu – odzyskanie twarzy lub hańba przez bezczynność

Nie tylko mściciel, ale cały ród zyskiwał lub tracił na dokonanej zemście. Udane katakiuchi, szczególnie jeśli odbyło się publicznie i z zachowaniem rytuału, przywracało twarz. Przez dziesięciolecia o takich czynach mówiono z szacunkiem, a dzieci mściciela mogły liczyć na dobre ożenki, stanowiska i społeczne uznanie.

Z kolei brak działania po śmierci bliskiego mógł skutkować nie tylko społecznym potępieniem, ale i wewnętrznym rozpadem rodu. Bywały przypadki, gdy cała gałąź klanu była uważana za „zbrukaną” – i choć formalnie nie groziły za to kary, nikt nie chciał zawierać z takimi rodzinami sojuszy czy małżeństw.

Samobójstwo jako alternatywa w razie niewykonania zemsty

W najtragiczniejszych przypadkach, gdy z jakichkolwiek powodów zemsta była niemożliwa do wykonania – np. cel zmarł wcześniej, schronił się u możnego protektora, lub minęło zbyt wiele lat – mściciel miał tylko jedno wyjście: honorowe samobójstwo (seppuku – o którym więcej przeczytasz tu: Samurajskie Seppuku: rytualne samobójstwo w imię honoru, czy krwawe cięcie brzucha i godziny agonii?).

Był to akt zmycia winy za własną niemoc, ale także gest solidarności ze zmarłym, potwierdzenie, że więź nie została zapomniana. Taki czyn seppuku, choć skrajny, przywracał równowagę społeczną – otoczenie widziało, że ród nie zaniedbał obowiązku, a potomkowie zmarłego nie odwrócili się od jego ducha.

W ten sposób katakiuchi stawało się nie tylko mechanizmem prawnym, ale ceremoniałem społecznym i duchowym, który – niczym teatr nō – wyrażał ukryte napięcia, wartości i lęki społeczeństwa samurajskiego. Krew przelana w świetle dnia miała leczyć rany niewidzialne – te, które bolały w pamięci, w hańbie i w ciszy, jaka zapadała po śmierci niesprawiedliwej.

Historie kobiet dokonujących katakiuchi
 

Choć obraz katakiuchi – zemsty za zabitego ojca, brata czy pana – kojarzy się przede wszystkim z mężczyzną w kamishimo, kataną u pasa i twarzą napiętą od determinacji, historia Japonii zna również kobiety, które złamały milczenie żałoby i sięgnęły po miecz. Ich czyny, choć rzadsze, były tym bardziej szokujące, inspirujące i pamiętane – stanowiły bowiem naruszenie zarówno porządku płci, jak i społecznych oczekiwań wobec kobiecej „łagodności”.

Poniżej przedstawiamy historycznie autentyczne lub pół-legendarne przypadki kobiecego katakiuchi, zgodnego z przepisami bakufu. To historie odwagi, uporu i bezgranicznej wierności rodowi.

Okiku z Owari – zemsta nastolatki

W 1686 roku w domenie Owari (obecna prefektura Aichi), doszło do szokującego przypadku zemsty dokonanej przez kobietę – a właściwie dziecko. Dziewczynka imieniem Okiku, zaledwie czternastoletnia córka samuraja zamordowanego przez innego wojownika, osobiście zadała śmiertelny cios ojcobójcy.

Wszystko odbyło się zgodnie z rytuałem – matka dziewczynki złożyła katakiuchi gansho (仇討ち願書), czyli wniosek o formalną zgodę na zemstę, a Okiku została przeszkolona w posługiwaniu się wakizashi. Gdy nadszedł dzień spotkania z celem, dziewczyna zaatakowała go w obecności świadków, na dziedzińcu świątyni. Ku zaskoczeniu świadków (ale nie matki, która wiedziała, że dziewczynka od dziecka trenowała sztuki walk pod okiem ojca) 14-latka pokonała i zadała śmiertelny cios swojemu oponentowi.

Władze machi-bugyō w Edo uznały czyn za legalny i chwalebny. Historia została spisana w kronikach oraz utrwalona w sztukach jōruri (lalkarskich) i kabuki. Od tego czasu Okiku stała się wzorem lojalności i odwagi – mimo młodego wieku i płci. Przypadek ten był szeroko nagłaśniany jako przykład młodzieńczego heroizmu i lojalności wobec rodu.

Nakamura Tome – wdowa z Honjō

W 1831 roku w dzielnicy Honjō (Edo), wdowa po samuraju Nakamurze imieniem Tome postanowiła pomścić jego śmierć z rąk zdradzieckiego podwładnego. Choć kobiety formalnie nie miały obowiązku katakiuchi, Tome nalegała – złożyła petycję do han-bugyō swojego klanu, który udzielił jej wyjątkowego pozwolenia.

Przez dwa lata Tome prowadziła dyskretny nadzór nad celem, trenując w ukryciu z pomocą emerytowanego ashigaru. Wreszcie, podczas hanami (oglądania kwitnących wiśni) w Asakusa, zaatakowała mordercę wakizashi ukrytym w rękawie kimona. Zginął na miejscu.

Choć formalnie doszło do naruszenia zasady publiczności czynu, władze uznały, że działanie Tome było zgodne z honorem i lojalnością. Pozwolono jej zachować majątek męża i nie nakazano popełnienia seppuku, co w innych przypadkach mogłoby być rozważane.

(historia ta jest prawdopodobna, ponieważ pojawia się w kilku źródłach z początków Meiji, aczkolwiek nie ma na nią pewnych dowodów historycznych)

Dwie siostry z Sendai – zemsta klanowa

W 1722 roku w Sendai doszło do brutalnego mordu na wasalu klanu Date. Dwie siostry, Otsuyu i Omina, córki zabitego samuraja, postanowiły pomścić śmierć ojca (ich młodszy brat był niemowlęciem jeszcze).

Z pomocą wuja przygotowały się do rytualnego aktu zemsty. W przebraniu mężczyzn, ze ściętymi włosami i w lekkich pancerzach, dopadły zabójcę ojca podczas jego podróży do Edo. Ich czyn został uwieczniony w lokalnych kronikach jako przykład najwyższej lojalności.

Mimo nieoficjalnego charakteru zemsty i naruszenia wielu zasad (brak wcześniejszej zgody, udział kobiety w walce), han Sendai odmówił ich ukarania. Przeciwnie – uznano je za symbol cnót bushidō i ufundowano im niewielką tablicę pamiątkową w świątyni Daijō-ji.

(zdania są podzielone, czy jest to uświęcona społecznie legenda epoki Edo, czy autentyczna historia).

Dlaczego te przypadki były możliwe?

Choć bushidō i prawo epoki Edo nie przewidywały otwarcie roli kobiet w katakiuchi, prawdziwe życie zawsze było bogatsze niż kodeks. Gdy kobieta pochodziła z rodu samurajskiego, a nie było mężczyzny zdolnego do wykonania zemsty, społeczna presja i etos lojalności pozwalały na wyjątki.

Istniały także sytuacje, gdy kobiety wspierały mężczyzn przygotowujących się do katakiuchi – jako trenerki, doradczynie, dostarczycielki informacji, a niekiedy same prosiły o włączenie ich do aktu. W wielu przypadkach kobieta mogła również przekazać odpowiedzialność dziecku – jako matka przyszłego mściciela, pielęgnowała w nim pamięć, gniew i poczucie obowiązku, jak zrobiła matka Okiku.

Zemsta w wykonaniu kobiety wywoływała w epoce Edo dwojakie reakcje – zachwyt i lęk. Z jednej strony, kobieta gotowa zaryzykować życie, by pomścić bliskiego, łamie stereotyp uległości. Narusza porządek społeczny, wchodząc w przestrzeń zarezerwowaną dla mężczyzn.

Stąd wiele opowieści o kobiecym katakiuchi miało wymiar niemal teatralny – pełne dramatyzmu, niespodzianek, mistycyzmu. W niektórych przedstawieniach kabuki zemsta kobiety wiązała się z interwencją bogów lub duchów przodków – jakby świat nadprzyrodzony sam domagał się sprawiedliwości tam, gdzie zawiódł porządek ludzki.

Katakiuchi jako zwierciadło epoki Edo

Wraz z nadejściem lat 60. XIX wieku, gdy fundamenty starego porządku zaczęły drżeć, a na horyzoncie pojawiło się nowoczesne państwo Meiji, klinga zemsty samurajskiej powoli zamilkła. Katakiuchi, przez stulecia traktowane jako rytuał sprawiedliwości i akt najwyższego poświęcenia wobec rodu, zostało objęte nowym językiem: nowoczesnego państwa semi-demokratycznego, gdzie monopol na wymierzanie kary posiada aparat państwowy.

W 1873 roku japońskie władze oficjalnie uznały osobistą zemstę za przestępstwo. Samuraj, który jeszcze dekadę wcześniej mógł dumnie stawić się przed machi-bugyō po zabiciu przeciwnika i oczekiwać pochwały lub formalnego uniewinnienia, teraz stawał się oskarżonym, nie bohaterem. Nie można było już zgłosić katakiuchi gansho, bo nawet najbardziej ceremonialna zemsta stawała się naruszeniem nowego kodeksu.

Ale echo klingi nie zamilkło. Przetrwało w literaturze, teatrze kabuki, opowieściach przekazywanych w domowych kręgach. Wciąż porusza czytelników Chūshingura, opowieści o czterdziestu siedmiu roninach, którzy choć działali na granicy prawa, stali się moralnym archetypem wierności, odwagi i gotowości na śmierć, a ich historia doczekałą się licznych ekranizacji i interpretacji. Dziedzictwo katakiuchi nie żyje już w czynach, lecz w sercach i narracjach — jako świadectwo epoki, w której emocje nie były wrogiem prawa, lecz jego częścią.

W katakiuchi nie chodziło tylko o zabicie wroga — chodziło o to, by zabić go tak, by świat uznał ten czyn za sprawiedliwość, nie morderstwo. To nie tylko relikt feudalnej przeszłości, ale także zwierciadło dylematów, które i dziś nie są nam obce: jak pogodzić prawo z uczuciami, system z losem jednostki, zimną liturgię paragrafów z płomiennym ogniem poczucia niesprawiedliwości.

Nie po to patrzymy w przeszłość, by ją naśladować — lecz by lepiej rozumieć teraźniejszość. Dlatego warto pamiętać o katakiuchi, choć nie znaczy to, że trzeba je podziwiać.

"Silne kobiety Japonii" - zobacz książkę autora strony

Sprawdź podobne artykuły:

Ród shōgunów Tokugawa po upadku Japonii Samurajów – jak przetrwali XX wiek i co robią dziś?

Wakizashi – mniejszy kuzyn katany, na którym spoczywał cały ciężar samurajskiego honoru

Etykieta samurajskiego oręża – w milczeniu przemawiały stal katany i subtelny gest

Poznaj katanę – narodziny, dojrzewanie, wojenne życie i dostojną starość samurajskiego miecza

10 faktów o samurajach, które często mylimy: poznajmy prawdziwego człowieka pod tą zbroją

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!