Dlaczego Japonia to „Japan”, a nie „Nihon”?

Na świecie wystarczy wypowiedzieć słowo „Japan”, by przywołać w myślach anime, ninja, samurajów, sushi, karate czy gejsze. Ale czy kiedykolwiek zastanawiałeś się, dlaczego używamy tej nazwy, skoro Japończycy mówią o swoim kraju „Nihon” lub „Nippon” (日本)? Okazuje się, że odpowiedź kryje w sobie tysiąclecia historii, legendy o złotych pałacach, a także szlaki handlowe, które wiodły przez wody Azji, aż po europejskie dwory. Japonia ma więcej imion, niż mogłoby się wydawać, a każde z nich odsłania inny rozdział jej fascynującej opowieści.

Dziś Japonia jest znana jako „Kraj Wschodzącego Słońca”, ale pierwsi Chińczycy, którzy dotarli do tych wysp, nazwali ją „Wa” (倭), co oznaczało... „karła” lub „poddańczego człowieka”, ewentualnie „barbarzyńcę”. Jak Japończycy odmienili tę obraźliwą nazwę w symbol harmonii i pokoju? A skąd Marco Polo zaczerpnął egzotyczne „Cipangu”, które opisywał jako krainę pałaców ze złota? Przemiany nazw Japonii są lustrem relacji tego kraju ze światem, pełnych napięć i nieporozumień – jak to bywa z kulturami wyspiarskimi.

W dzisiejszym artykule sprawdzimy, jak nazwy Japonii zmieniały się na przestrzeni wieków, co oznaczają, i jak wpłynęły na postrzeganie tego kraju. Od mitologicznych „Ośmiu Wielkich Wysp” po „Nippon” wyhaftowany na koszulkach olimpijskich – każda nazwa to klucz do zrozumienia bogatej historii i tożsamości tego niezwykłego kraju.

Japonia starożytna: Oyashima, Yamato i Wa

Oyashima – Matka wysp

Historia nazw Japonii zaczyna się w gąszczu mitów i legend, które przenoszą nas w czasy, gdy kami (bóstwa) Izanagi i Izanami, według „Kojiki”, najstarszej japońskiej kroniki z VIII wieku, stworzyli kraj jako „Oyashima” – „Wielką Matkę Wysp” (大八洲). Ówczesna Japonia była przedstawiana jako osiem głównych wysp: Honshū, Shikoku, Kyūshū, Awaji, Iki, Tsushima, Sado i Oki. Liczba osiem w tym kontekście symbolizowała nie tyle dokładną ilość, ile obfitość, co miało podkreślać mnogość wysp w archipelagu.

Chociaż „Oyashima” nie była nazwą, której używali sami Japończycy na co dzień, stała się częścią narodowej mitologii i tożsamości. W literaturze, sztuce i rytuałach Shintō nazwa ta funkcjonowała jako symboliczne przypomnienie o boskim pochodzeniu kraju. Do dziś pojawia się w kontekstach kosmogonii, mitologii, początków Wysp Japońskich.

Yamato – pierwsze państwo proto-japońskie

Z czasem Japonia zyskała nowe imię: Yamato (大和, dosł. „wielka harmonia”). To właśnie Yamato, pierwotnie region w dzisiejszej prefekturze Nara, stało się sercem politycznym i kulturowym wczesnego państwa japońskiego. Nazwa Yamato była symbolem jedności, która z czasem połączyła rozproszone klany pod jednym rządem cesarskim. Dosłowne tłumaczenie to, co prawda „Wielka Harmonia”, ale etymologia sugeruje różne możliwości, w tym „Bramę w Górach,” nawiązującą do otaczającego regionu pasma górskiego. Co ciekawe, pierwszym władcą – zjednoczycielem setek zwaśnionych królestw w jedno spójne państwo zwane Yamato była kobieta – królowa-szamanka Himiko (obszernie o niej i jej czasach przeczytasz w książce: „Silne kobiety Japonii”).

Yamato nie tylko wskazywało na terytorium, lecz stało się również synonimem wszystkiego, co tradycyjnie japońskie. W literaturze, jak na przykład zbiór poezji „Manyōshū”, często używano tej nazwy w znaczeniu metonimicznym, aby odwołać się do całego kraju. W ten sposób Yamato ewoluowało z regionalnej nazwy do symbolu narodowego.

Wa i Wakoku (倭国) – pierwsze chińskie wzmianki o Japonii

Pierwsze pisemne wzmianki o Japonii pojawiają się nie w jej rodzimych tekstach, ale w chińskich kronikach z II wieku naszej ery, takich jak „Hòu Hàn Shū” (后汉书 - Kronika Wschodniej Dynastii Han). W tych dokumentach Japonia była określana jako Wa (倭), a jej mieszkańców nazywano ludźmi Wa (倭人). Chińskie kroniki opisywały Wa jako grupę wyspiarską, żyjącą w harmonii, ale z odmiennymi obyczajami.

Znaczenie „Wa” stało się tematem licznych interpretacji. Jedna z teorii wskazuje, że „Wa” wywodzi się od japońskich słów „waga” (我が – nasze) i „ware” (我 – ja), sugerując, że Chińczycy zapisali słyszane od mieszkańców Japonii samookreślenie. Niestety, pismo chińskie dodało „Wa” pejoratywne znaczenia – „倭” mogło być interpretowane jako „karzeł” lub „poddany”, nawet „niewolnik”. W kronikach Chińczycy opisywali Japończyków jako ludzi niskiego wzrostu, często kłaniających się w poddańczym geście.

Jednakże Japończycy nie pozostali obojętni na to obraźliwe skojarzenie. W VIII wieku zdecydowali się na zmianę znaku. Zamiast „倭” zaczęto używać znaku „和” (harmonia, pokój), co stanowiło świadomy krok w stronę pozytywnego samookreślenia. Od tego momentu Wa stało się synonimem japońskiej kultury harmonii, co widzimy w takich słowach jak washoku (和食 – japońska kuchnia), wagyu (和牛 – japońska wołowina) czy washitsu (和室 – japoński pokój).

Zmiana nazwy Japonii z „倭” na „和” była nie tylko aktem lingwistycznym, ale także politycznym i kulturowym. Pokazywała, jak mieszkańcy wyspiarskiego państwa stopniowo przejmowali kontrolę nad własnym wizerunkiem, kształtując go jako naród harmonii, a nie poddaństwa. Te wczesne nazwy Japonii, od Oyashima po Yamato i Wa, to nie tylko terminy – to lustro historii kraju, który przez wieki zmieniał się.

Narodziny „Nihon” – Kraj Wschodzącego Słońca

Z Yamato do „Nihon”

Przemiana nazwy Japonii z Yamato na „Nihon” to nie tylko zmiana lingwistyczna, ale także głęboko symboliczny krok w definiowaniu tożsamości kraju. W VII wieku Japonia zaczęła coraz bardziej wpływać na swoje relacje z sąsiednimi Chinami. Zamiast być postrzeganą jako „kraina Wa”, Japończycy chcieli sami określić swoje miejsce w świecie. Inspiracją do tego kroku było ich położenie geograficzne – na wschód od Chin, w kierunku, skąd wschodzi słońce.

Kluczowym momentem w przejściu Japonii od Yamato do „Kraju Wschodzącego Słońca” był list wysłany w 607 roku przez księcia Shōtoku do cesarza Chin z dynastii Sui. Shōtoku, wybitny polityk, myśliciel i reformator, postrzegał Japonię jako kraj równy Chinom, co było odważnym stwierdzeniem, biorąc pod uwagę ówczesną dominację Chin w regionie. W liście, który zapisał się na kartach historii, książę nazwał siebie „Synem Niebios z Krainy Wschodzącego Słońca” i zwrócił się do chińskiego cesarza jako „Syna Niebios z Krainy, gdzie Słońce Zachodzi.” Była to nie tylko uprzejma formuła, ale też dyplomatyczne podkreślenie, że Japonia, choć mniejsza i młodsza w kontekście cywilizacyjnym, ma swoje własne miejsce w świecie.

Wyrażenie „Kraina Wschodzącego Słońca” (日出處天子 – „Hi izuru tokoro no tenshi”) odwoływało się zarówno do geograficznego położenia Japonii na wschodzie względem Chin, jak i do głęboko zakorzenionego w kulturze japońskiej związku ze słońcem. W mitologii shintō słońce reprezentowało boską energię życia, a bogini Amaterasu, uważana za przodkinię cesarskiej linii, była centralnym bóstwem w japońskim panteonie. Shōtoku, posługując się tą metaforą, nie tylko wyraził dumę narodową, ale także subtelnie zasygnalizował duchowe znaczenie Japonii jako kraju o wyjątkowej więzi z siłami natury i boskości.

Taki list stanowił odważny krok w dyplomacji wschodnioazjatyckiej, ponieważ zrywał z dotychczasową praktyką traktowania Japonii jako zależnego lub niższego podmiotu w stosunku do Chin. Był to jeden z pierwszych przykładów świadomego kształtowania wizerunku Japonii na arenie międzynarodowej. Niezależność Japonii, a także jej ambicja, zostały podkreślone nie tylko słowami, ale także działaniami politycznymi, takimi jak reformy wprowadzane przez Shōtoku, które zainspirowane były chińskim systemem administracyjnym, ale przystosowane do japońskich realiów. List ten stał się symbolem początków Japonii jako kraju świadomego swojej odrębności i gotowego na równorzędny dialog z wielkimi cywilizacjami świata.

Etymologia „Nihon”

Nowa nazwa Japonii, „Nihon” (日本), pojawiła się po raz pierwszy w chińskich kronikach z czasów dynastii Tang w VIII wieku. Znak „日” (nichi) oznacza „słońce” lub „dzień”, natomiast „本” (hon) tłumaczy się jako „pochodzenie” lub „podstawa”. Razem tworzą nazwę, którą można przetłumaczyć jako „Źródło Słońca” lub bardziej poetycko – „Kraj Wschodzącego Słońca”.

Zmiana ta miała również głęboki kontekst mitologiczny. W mitologii Shintō cesarz Japonii był uważany za bezpośredniego potomka bogini słońca Amaterasu, najważniejszego bóstwa w panteonie shintōistycznym. „Nihon” podkreślało więc nie tylko geografię kraju, ale także jego duchową i polityczną wyjątkowość. Dla Chińczyków, którzy nazywali siebie „Zhongguo” (中國 – „Kraj środka (świata)”), było to także praktyczne przypomnienie, że Japonia znajduje się na wschodzie.

„Nihon” vs. „Nippon”

Choć zarówno „Nihon,” jak i „Nippon” wywodzą się z tych samych znaków kanji, różnice w ich wymowie pojawiły się w wyniku ewolucji języka japońskiego. Początkowo w VIII wieku dominowało „Nippon”, które odzwierciedlało chińską wymowę znaków. Wraz z czasem, pod wpływem zmian fonologicznych w okresie Heian, zaczęto używać także formy „Nihon”.

Współcześnie oba warianty są poprawne, choć ich zastosowanie różni się w zależności od kontekstu. „Nippon” jest częściej używane w oficjalnych sytuacjach, takich jak międzynarodowe wydarzenia sportowe („Ganbare Nippon!”) czy na monetach, gdzie widnieje zapis 日本国 (Nippon-koku, „Państwo Japonia”). Z kolei „Nihon” jest popularniejsze w codziennej mowie i takich wyrażeniach jak „Nihon-go” (język japoński) czy „Nihon-jin” (Japończycy).

Przykłady, kiedy mówimy Nippon, a kiedy Nihon

„Nippon”

▫ Monety: Wszystkie japońskie monety zawierają wygrawerowany napis „Nippon,” symbolizując oficjalny charakter tej formy.

▫ Sport: Narodowe drużyny, takie jak „Samurai Japan” w baseballu czy „Ganbare Nippon” jako sportowe hasło, wykorzystują „Nippon” dla wzbudzenia narodowej dumy.

▫ Firmy: Duże korporacje, takie jak Nippon Steel, Nippon Life Insurance czy All Nippon Airways (ANA), używają tej formy w swoich nazwach, podkreślając profesjonalizm i zasięg międzynarodowy.

▫ Znaczki pocztowe: Na japońskich znaczkach pocztowych nazwa Japonii to „Nippon”.

▫ Uroczyste konteksty: W sytuacjach formalnych, takich jak oficjalne przemówienia czy międzynarodowe spotkania dyplomatyczne, „Nippon” jest preferowane dla podkreślenia powagi i tradycji.

„Nihon”

▫ Język i kultura: Wyrażenia takie jak „Nihon-go” (日本語 – język japoński) czy „Nihon-shoku” (日本食 – kuchnia japońska) i inne określenia, które są używane na co dzień przez mieszkańców Japonii w języku mówionym.

▫ Media: Popularne miejsca i dzieła, takie jak most „Nihonbashi” (日本橋 w Tokyo) czy „Nihon-shoki” (日本書紀 – starożytna kronika historyczna).

▫ Geografia: Współczesne nazwy geograficzne, takie jak „Nihon-kai” (日本海 – Morze Japońskie).

▫ Edukacja i instytucje: Nazwy instytucji edukacyjnych, np. „Nihon Daigaku” (日本大学 – Uniwersytet Nihon), oraz inne instytucje kulturalne często używają tej formy (aczkolwiek nie zawsze).

▫ Potoczna mowa: W codziennych rozmowach Japończycy używają „Nihon” jako standardowej nazwy kraju, szczególnie w kontekstach nieformalnych.

Skąd wzięło się „Japan”?

Wiemy już, że Japonia nazywała się kiedyś Yamato. Wiemy też, że Chińczycy nazywali ten kraj „Wa,” co początkowo miało nieprzyjemne konotacje, zanim Japończycy zmienili znaczenie na „harmonia”. Wiemy również, że dzisiejsze „Nihon” lub „Nippon” – „Kraj Wschodzącego Słońca” – odzwierciedla zarówno geograficzne położenie Japonii, jak i jej związek z boginią Amaterasu. Jednak jedno pytanie pozostaje: dlaczego świat zachodni używa nazwy „Japan”? Skąd wzięło się to słowo, które brzmi zupełnie inaczej niż Wa, czy Nihon? Aby to zrozumieć, musimy prześledzić fascynującą historię kontaktów Japonii z Zachodem, pełną lingwistycznych zagadek i kulturowych zderzeń.

Marco Polo i „Cipangu” – pierwsze zachodnie opisy Japonii

Pierwsze zachodnie wzmianki o Japonii zawdzięczamy Marco Polo, słynnemu podróżnikowi z Wenecji, który w XIII wieku opisał wyspy w swoim „Opisaniu świata” jako „Cipangu”. Była to próba zapisu chińskiego określenia tego kraju, który zasłyszał podczas pobytu na dworze Kubilaj-chana: 日本國 (Rìběnguó), oznaczającego „Kraj Wschodzącego Słońca.” Warto jednak zauważyć, że Polo nigdy nie dotarł do Japonii – swoje informacje czerpał z opowieści kupców chińskich i malajskich. Jego opisy, choć pełne egzotyki, były często mylne i wyolbrzymione. Pisał o „Cipangu” jako o krainie, gdzie domy są zbudowane ze złota, a mieszkańcy posiadają niewyobrażalne bogactwa. Te fantazyjne relacje sprawiły, że Europa zaczęła postrzegać Japonię jako mityczną wyspę pełną skarbów.

Jak „Cipangu” stało się „Japan”?

Lingwistyczna droga od „Cipangu” do „Japan” jest długa i zawiła. Przypomina to zabawę w głuchy telefon, rozłożoną na setki lat, dziesiątki tysięcy kilometrów i różne kultury i języki. Kluczową rolę odegrały tu języki chińskie oraz malajski, z którymi Europejczycy zetknęli się podczas eksploracji Azji. W językach południowych Chin, takich jak Wu i Hokkien, „日本” wymawiano jako „Zeppen” lub „Jatbun”. Kupcy malajscy przekształcili to w „Jepang” lub „Jipang,” a portugalscy misjonarze, którzy przybyli do Azji w XVI wieku, przejęli tę wymowę. Portugalskie zapisy „Jipang” szybko rozprzestrzeniły się po Europie.

Pierwsza wzmianka o Japonii w języku angielskim pochodzi z 1577 roku w formie „Giapan”. W miarę jak słowo ewoluowało w europejskich językach, zaczęto używać wariantów bardziej dostosowanych do fonetyki poszczególnych krajów, takich jak „Japan” w angielskim, „Japon” w francuskim, „Giappone” we włoskim czy „Yaponiya” w rosyjskim.

Wpływ portugalskich misjonarzy i handel z Azją

Portugalscy misjonarze odegrali znaczącą rolę w rozpowszechnianiu nazwy „Japan”. Przybywając do Japonii w XVI wieku, stworzyli pierwsze podręczniki gramatyki i słowniki języka japońskiego. W ich zapisach „日本” pojawiało się jako „Nippon” lub „Jippon,” a także „Iapam” – forma, która dała początek współczesnemu „Japan.” Portugalscy handlarze, podróżujący przez Malakkę i Makau, przekazywali te zapisy kolejnym europejskim kupcom i misjonarzom, co przyczyniło się do ich utrwalenia w Europie.

Handlowe szlaki Azji miały ogromny wpływ na kształtowanie nazw Japonii w językach zachodnich. W Malakce i Indonezji malajskie „Jepang” było już powszechne, zanim jeszcze dotarło do Europy. Lingwistyczne różnice między chińskimi dialektami, malajskim a portugalskim doprowadziły do adaptacji nazwy, która w angielskim przyjęła ostateczną formę „Japan”.

Historia nazwy „Japan” to nie tylko opowieść o handlu i misjonarzach, ale także o tym, jak język odzwierciedla spotkania kultur. Marco Polo, nie wiedząc nawet, gdzie leży Japonia, wprowadził jej nazwę do świadomości Zachodu jako „Cipangu”. Dzięki portugalskim kupcom i misjonarzom, malajskiemu „Jepang” i chińskim dialektom, Europa zaczęła postrzegać Japonię przez pryzmat swojego językowego i kulturowego filtru.

Inne nazwy Japonii w różnych językach

Japonia, choć w języku rodzimym to „Nihon” lub „Nippon,” w innych częściach świata nosi nazwy, które znacząco odbiegają od tych form. Każda z nich odzwierciedla unikalne kontakty kulturowe i historyczne z krajem wschodzącego słońca.

Ilbon (일본) – Koreański

W języku koreańskim Japonia nazywana jest „Ilbon” (일본), co jest fonetycznym odpowiednikiem sino-koreańskiej wymowy znaków „日本”. To efekt wielowiekowego wpływu chińskich znaków i języka klasycznego na Koreę. Nazwa dosłownie oznacza „Źródło Słońca,” co zachowuje sens oryginalnego „Nihon” (są to te same znaki, co w japońskim, tyle, że w czytaniu sino-koreańskim).

Yatbun (日文) – Kantoński

W języku kantońskim Japonia to „Yatbun” (粤语: [jɐt˨ pun˧˥]), również bazujące na pierwszym znaku słońca: „日”. Chińskie dialekty różniły się w wymowie, co wpłynęło na to, jak nazwa była przekazywana w różnych regionach. Dialekty takie jak kantoński miały istotny wpływ na nazwy Japonii w Azji Południowo-Wschodniej, np. malajskie „Jepun”.

Shanban (山蕃) – Tajwańskie plemiona

Rdzenni mieszkańcy Tajwanu, w szczególności plemiona takie jak Atayal, określali Japonię jako „Shanban”, co można przetłumaczyć jako „ludzie z gór”. Ta nazwa odnosiła się do ich wyobrażeń o Japonii jako odległym i odizolowanym kraju wzniesionym na wyspach otoczonych wodą i górami.

Fusō (扶桑) – Chińska poezja klasyczna

W chińskiej poezji klasycznej Japonia była czasem określana jako „Fusō” – nazwa inspirowana mitycznym drzewem słońca, które według legend rosło na wschodzie. To określenie miało charakter bardziej poetycki i duchowy, symbolizując wschód jako źródło światła i życia.

Akitsushima (秋津島) – Japoński archaiczny

W mitologii japońskiej Japonia była nazywana „Akitsushima” (秋津島), co dosłownie oznacza „Wyspy Ważek”. Nazwa ta wywodzi się z legend, w których cesarz widział w kształcie archipelagu ważkę – symbol odwagi i ochrony. Jest to nazwa rzadko używana i znana poza Japonią.

Zakończenie

Historia nazewnictwa Japonii to fascynująca opowieść o językowych i kulturowych przemianach, które ukazują relacje tego kraju z resztą świata. Od pierwotnego „Wa” – nazwy nadanej przez Chińczyków z odcieniem pogardy – po „Nihon” i „Nippon,” będące wyrazem dumy narodowej, każda z nazw ukazuje inny rozdział historii Japonii. Zaskakujące jest, jak te zmieniające się nazwy – tworzone przez obcych i przekształcane przez Japończyków (lub na odwrót) – stały się świadectwem zarówno napięć, jak i wzajemnej fascynacji różnych kultur. W tym językowym kalejdoskopie „Japan” wyróżnia się jako przykład globalnej adaptacji, będąc wynikiem handlu, misji religijnych i podróży, które na przestrzeni wieków zmieniały wyobrażenie o tym tajemniczym kraju.

Dzisiejsza Japonia, choć sama siebie nazywa „Nihon” lub „Nippon,” jest dla świata „Japan”. Co ciekawe, Japończycy z czasem przyjęli „Japan” jako część swojej globalnej tożsamości – od narodowej drużyny baseballowej „Samurai Japan” po rządowy program promujący kulturę „Cool Japan” (o nim więcej tu: Strategia „Cool Japan” – żeby rząd konsekwentnie wspierał kulturę przez 20 lat i rozliczał się co do grosza (yena)).

Nazwy Japonii, tak różne w różnych językach, nie są jedynie terminami geograficznymi – są kluczem do zrozumienia globalnego dialogu między kulturami, tej swoistej zabawy w głuchy telefon na przestrzeni wieków. Każda z tych nazw niesie inne skojarzenia, od mistycznej krainy słońca w chińskich kronikach, po ziemię ważek w japońskiej mitologii. Dla jednych Japonia pozostaje egzotycznym symbolem wschodu, dla innych – dynamicznym krajem innowacji. W tej różnorodności nazw i ich znaczeń kryje się wyjątkowa opowieść o Japonii jako narodzie, który łączy tradycję z umiejętnością dostosowania się do świata.

Sprawdź podobne artykuły:

Strategia „Cool Japan” – żeby rząd konsekwentnie wspierał kulturę przez 20 lat i rozliczał się co do grosza (yena)

Society 5.0 – futurystyczne sci-fi w Japonii dzieje się teraz, na naszych oczach. Tylko, czy nie jest już za późno?

Co zrobić ze społeczeństwem samurajów znających tylko wojnę i śmierć w czasach pokoju? - sprytne pomysły shogunów Tokugawa

JRA, czyli Japanese Red Army – krwawa organizacja terrorystyczna z Japonii

Kamikaze – dwa boskie tajfuny życia, jeden ponury wiatr śmierci

    未開    ソビエライ

  Mike Soray

   (Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!