Sztuka i przemoc na pustkowiach Ichiharano – interpretacja ukiyo-e „Yasumasa gra na flecie” Yoshitoshiego
Yūgen i przemiana
Pod obojętnym blaskiem księżyca, na pustkowiach Ichiharano, rozgrywa się scena pełna napięcia i tajemnicy, zatrzymana w czasie przez mistrza ukiyo-e, Tsukiokę Yoshitoshiego. „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” to obraz, który wprowadza widza w świat jednej chwili rozegranej ponad tysiąc lat temu w okresie Heian. Jest to dzieło o niezwykłej sile oddziaływania – opowiada historię spotkania dworzanina i bandyty, ale jednocześnie sięga głębiej, ku uniwersalnym pytaniom o piękno, moralność i zdolność sztuki do przemiany ludzkiego serca.
W centrum tej opowieści znajduje się moment ostatecznej decyzji – chwila, w której bandyta Hakamadare Yasusuke stoi na granicy zachłannej przemocy i duchowego uniesienia, z ręką na rękojeści miecza, gotowy zaatakować Fujiwarę no Yasumasę. Jednak dźwięki fletu, unoszące się w księżycowym świetle, budzą w sercu bandyty jakieś nowe, subtelne i nienazwane uczucia. Yoshitoshi, ukazując tę subtelną chwilę w swoich charakterystycznych liniach i detalach, wprowadza widza w stan kontemplacji nad tym, co najgłębsze – nad chwilami, które definiują nasze człowieczeństwo.
To dzieło nie jest jedynie ilustracją wczesno-średniowiecznej opowieści – to filozoficzna medytacja nad momentami napięcia, które decydują o naszym losie. Jednocześnie jest to także świadectwo epoki Meiji, czasu, gdy Japonia próbowała odnaleźć swoją nową tożsamość w zachodniej nowoczesności. Yoshitoshi, ostatni wielki mistrz ukiyo-e, w „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” łączy estetykę zen, taoistyczną pustkę i głęboko oddziałujące odczucia yūgen. To obraz, który wciąga nas w podróż przez nocne pustkowia, ale też w głąb naszych własnych wyborów.
„Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca”
藤原保昌月下弄笛之図
(Fujiwara no Yasumasa Gekka Rōteki no Zu)
- Tsukioka Yoshitoshi (月岡芳年), 1882,
osobny tryptyk na pierwszej wystawie malarstwa narodowego
Bohaterowie sceny
Na obrazie Yoshitoshiego widzimy scenę z dawnej, średniowiecznej opowieści. Główną postacią jest Fujiwara no Yasumasa, wybitny dworzanin i muzyk z epoki Heian, który idzie samotnie przez pustkowia Ichiharano. Nocne niebo, rozświetlone pełnią księżyca, kąpie wszystko w subtelnym blasku, tworząc aurę pełną spokoju i tajemnicy. W tle, kołyszące się na wietrze wysokie trawy przypominają o nieustanny ruchu życia.
Yasumasa kroczy powoli, skupiony wyłącznie na swojej muzyce. Jego postawa jest wyprostowana, szaty wiją się w rytm wiatru, jakby tańczyły w harmonii z melodią jego fletu. Jego ręce delikatnie trzymają instrument, a usta łagodnie dotykają ustnika – gest tak naturalny i pełen skupienia, że widz niemal czuje dźwięk melodii unoszącej się w chłodnym, nocnym powietrzu. Spokojna twarz Yasumasy wyraża głęboką harmonię i medytacyjną introspekcję – to obraz człowieka, który zanurzył się w transcendentalnym doświadczeniu sztuki.
Za nim, w kontraście do jego duchowego uniesienia, czai się Hakamadare Yasusuke, legendarny bandyta, ukryty w gęstych trawach. Jego postura zdradza napięcie i gotowość do ataku. Lewa ręka stabilizuje ciało, a prawa kurczowo obejmuje rękojeść miecza. To pozycja wojownika, który w każdej chwili może błyskawicznie dobyć broni i ciąć przeciwnika. Jego oczy skupione na Yasumasie, zdradzają nie tylko agresję, ale także wewnętrzny konflikt – pomiędzy impulsem przemocy a fascynacją pięknem muzyki. Usta lekko zaciskają się, jakby stłumił okrzyk lub westchnienie. Wszystko w postawie Hakamadare emanuje napięciem – jest to figura pełna energii, gotowa do błyskawicznego ataku, ale równocześnie jakby powstrzymywana przez coś niematerialnego, hamowana przez jakąś niewidoczną barierę.
Natura jako uczestnik zajścia
Trawy, wysokie i bujne, zdają się tańczyć w rytmie potężnego wiatru, który niczym niewidzialny dyrygent kieruje ich ruchem w jedną stronę. Każde źdźbło pochyla się, układając w spójną falę, współgrającą z majestatycznie rozwiewanymi szatami Yasumasy. Ta harmonia ruchu – nieprzewidywalna, a jednocześnie doskonale zgrana – wprowadza widza w świat, gdzie natura i człowiek są ze sobą nierozerwalnie połączeni.
Nad sceną dominuje księżyc, pełny i samotny, zawieszony dość nisko nad falującą trawą na aksamitnym, nocnym niebie. Jest świadkiem obojętnym, niemym obserwatorem ludzkich zmagań, jakby przypominał o kruchości życia wobec potęgi obojętnej wszechświata.
Wiatr, który mógłby być chaotyczny i niszczycielski, tutaj jest siłą organizującą, wprowadzającą harmonię w przestrzeń i stającą się istotnym elementem szczególnego momentu stworzonego przez dźwięk muzyki. To właśnie ten taniec ruchu i dźwięku pozwala widzowi na odczucie wyjątkowości tej chwili.
Dynamika kontrastu
Dynamika kontrastu
Yoshitoshi mistrzowsko uchwycił kontrast pomiędzy bohaterami. Fujiwara no Yasumasa jest uosobieniem harmonii i transcendencji, podczas gdy Hakamadare reprezentuje chaos i przemoc. Ich różnice są podkreślone nie tylko w postawie i gestach, ale także w subtelnych detalach – Yasumasa jest naturalny i delikatny, jego ruchy są płynne, a postawa otwarta. Hakamadare, przeciwnie, jest zamknięty, jego figura emanuje agresją i napięciem. Ten kontrast przyciąga wzrok widza i zmusza go do refleksji nad głębszymi warstwami narracji – co jest potężniejsze: piękno czy siła?
Znaczenie przestrzeni
Znaczenie przestrzeni
Przestrzeń na obrazie Yoshitoshiego jest mistrzowsko zbalansowana, podkreślając kontrast pomiędzy otwartością tła a dynamiką figur. Puste, niemal abstrakcyjne tło nocnego krajobrazu, rozświetlone jedynie przez księżyc i delikatne cienie, wzmacnia wrażenie samotności i nieuchronności chwili. Na tym tle wyraźnie wyróżniają się dynamiczne postaci Yasumasy i Hakamadare – ich ruchy, szaty i gesty zdają się niemal wydobywać z obrazu. Ta różnica między spokojem otoczenia a intensywnością bohaterów oraz trawy na wietrze tworzy dramatyczne napięcie, które przyciąga wzrok widza i nadaje dziełu tę szczególną, baśniową atmosferę.
Historia kryjąca się za dziełem Yoshitoshiego
Obraz Yoshitoshiego „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” ilustruje jedną z bardziej popularnmych opowieści z epoki Heian, opisaną w klasycznych zbiorach japońskiej literatury, takich jak Konjaku monogatari („Opowieści dawnych czasów”) i Uji shūi monogatari („Zbiór opowieści z Uji”). Historia ta, osadzona w X wieku, przenosi nas na opustoszałe pustkowia, gdzie dźwięk muzyki staje się bronią potężniejszą niż miecz. Opowieść o Yasumasie i Hakamadare zyskała sławę jako przykład siły sztuki, która potrafi rozbroić nawet najgroźniejszego przeciwnika. Przez stulecia była reinterpretowana w teatrze, literaturze i sztuce wizualnej, aż w końcu Yoshitoshi nadał jej niezapomnianą formę w swoim dziele.
Spotkanie na pustkowiach
Jest późny jesienny wieczór. Księżyc w pełni unosi się wysoko na niebie, a srebrne światło rozlewa się po dzikich pustkowiach Ichiharano. Wiatr smaga wysokie trawy, które falują w rytmie nocy, a na horyzoncie majaczy samotna postać. Fujiwara no Yasumasa, dworzanin i muzyk, wraca z dworu, niosąc ze sobą tylko swój ukochany flet i delikatną melodię, która rozbrzmiewa w chłodnym powietrzu.
Nie zdaje sobie sprawy, że nie jest sam. W gęstych trawach, jak cień nocy, czai się Hakamadare Yasusuke – słynny bandyta, który uczynił z tych terenów swoje królestwo. Hakamadare obserwuje, jak Yasumasa, otulony w elegancki, jedwabny płaszcz, kroczy powoli, zupełnie nieświadomy zagrożenia. W oczach rozbójnika błyszczy chciwość – zimowa szata Yasumasy, bogato zdobiona i doskonała na chłodne noce, staje się celem, który musi zdobyć. Cena morderstwa nie jest dla bandyty zbyt wygórowana.
Hakamadare chwyta za rękojeść miecza, czując napięcie w ciele i gotowość do błyskawicznego ataku. Jednak coś go powstrzymuje. Dźwięk fletu Yasumasy, łagodny i melancholijny, unosi się w powietrzu, jakby przenikał każdą cząstkę jego istoty. Hakamadare, wstrzymując oddech, nasłuchuje. Jego ręka, jeszcze chwilę temu gotowa do zadania ciosu, powoli opada. Nie jest w stanie wykonać swojego planu – muzyka, nieznana i piękna, paraliżuje go, budząc coś, czego nigdy wcześniej nie czuł: subtelne i skomplikowane emocje, których nie rozumie, ale które całkowicie przejmują nad nim kontrolę.
Yasumasa, w pełni pochłonięty swoją melodią, przemierza pustkowia, nie zwracając uwagi na nieproszoną obecność. Hakamadare podąża za nim jak zahipnotyzowany, zapominając o swoich pierwotnych intencjach. Każdy krok staje się dla niego podróżą w nieznane, gdzie sztuka odsłania przed nim zupełnie nowy wymiar istnienia.
Konfrontacja w domu Yasumasy
Gdy Yasumasa dociera do swojego domu, przerywa grę i spogląda na swojego niespodziewanego towarzysza. Jego spojrzenie jest spokojne, niemal współczujące, gdy widzi zaskoczonego Hakamadare, który nadal stoi z dłonią na rękojeści miecza. Yasumasa, zamiast wyrzucić go lub wezwać straż, sięga po płaszcz – ten sam, który Hakamadare pragnął ukraść – i podaje go bandycie.
„Zabierz to” – mówi Yasumasa, jego głos jest spokojny, ale stanowczy. „Ale pamiętaj, nigdy nie atakuj nieznajomych”.
Hakamadare, porażony nie tylko muzyką, ale także niespotykanym w prostym i surowym życiu bandyty zachowaniem Yasumasy, opuszcza miecz i przyjmuje dar. Milcząc, składa lekki ukłon i odchodzi w noc. Ten moment zmienia wszystko dla Hakamadare, który nigdy więcej nie podniósł broni na niewinnych.
Ta historia, choć prosta w swojej konstrukcji, niesie w sobie ładunek emocjonalny i filozoficzny, do którego na przestrzeni wieków niezliczone ilości razy odwoływali się pisarze i artyści japońscy. Jest opowieścią o walce między impulsem przemocy a siłą piękna sztuki, które potrafi odmienić nawet najmroczniejsze serca. To uniwersalny motyw, który Yoshitoshi uwiecznił w swoim obrazie, nadając mu formę, która przemawia równie silnie dziś, jak półtora wieku temu.
Warstwa filozoficzna ukiyo-e Yoshitoshiego
Obraz Yoshitoshiego „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” zatrzymuje widza w momencie, który jest jak napięta struna – pełen potencjału i niepewności, gdzie każda sekunda waży losy bohaterów. Hakamadare Yasusuke, skryty w trawach, jest uosobieniem ludzkiego dylematu, konfliktu między destrukcyjnym impulsem a możliwością przemiany. Ta chwila, uchwycona z niezwykłą wnikliwością, staje się studium ostatecznego wyboru, gdzie waży się moralność, człowieczeństwo i przyszłość obu postaci.
Hakamadare trzyma rękojeść miecza, gotów zaatakować, ale jego postawa zdradza wahanie. To nie jest już bandyta, który działa pod prostackim impulsem chęci zdobycia łupu – postawa jego ciała zdradza stan bycia pod wpływem czegoś większego od niego samego. Muzyka, płynąca z fletu Yasumasy, tworzy niewidzialną barierę między nimi, transformując przestrzeń z pola walki w miejsce introspekcji i duchowego uniesienia. Yoshitoshi przedstawia ten moment z precyzją psychologiczną – bandyta balansuje na granicy przemocy i odkupienia, a widz zostaje zaproszony, by zatrzymać się z nim na tej granicy.
Podobną dynamikę chwili największego napięcia odnajdujemy też w innych dziełach Yoshitoshiego, na przykład w „Księżycu nad domem w Adachi”. Tam również bohaterka, staruszka z nożem w ręku, znajduje się w krytycznym momencie decyzji – zabić ciężarną kobietę czy oszczędzić jej życie (więcej o tym można znaleźć tu: Samotnia na wrzosowisku Adachi: Kilka sekund przed zbrodnią w psychologicznym ukiyo-e Yoshitoshiego). Yoshitoshi mistrzowsko przedstawia te chwile ostatecznego wyboru, ukazując psychologiczną głębię postaci i zmuszając widza do zastanowienia się nad kruchością ludzkiej moralności.
Zen, taoizm i pustka
Struktura obrazu odzwierciedla filozofię zen, gdzie pustka nie jest brakiem, ale przestrzenią potencjału. Rozległe, niemal abstrakcyjne tło – trawy, księżyc, niebo – są ciche i nieruchome, nadają przedstawionej scenie uniwersalny wymiar. Pustka wokół postaci nie tylko wzmacnia dramatyzm ich interakcji, ale także tworzy przestrzeń dla widza, by sam mógł wejść w tę chwilę i doświadczyć jej emocjonalnej głębi.
W zen pustka (mu, 無) jest miejscem pełni, przestrzenią, w której może nastąpić przemiana. W obrazie Yoshitoshiego to właśnie ta pustka wokół Yasumasy i Hakamadare pozwala widzowi odczuć napięcie chwili, w której decyzja jeszcze nie zapadła. Hakamadare znajduje się na granicy – pustka wokół niego symbolizuje nieskończone możliwości wyboru, a muzyka Yasumasy, wypełniająca tę przestrzeń, prowadzi go ku harmonii.
Yūgen – estetyka mistycznej chwili
Yūgen (幽玄), czyli głęboka, nienazwana tajemnica, jest esencją obrazu Yoshitoshiego „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca.” To poczucie czegoś, co pozostaje niewypowiedziane, a mimo to intensywnie obecne – tajemnicy, która wykracza poza granice racjonalnego rozumienia. W scenie tej yūgen objawia się w dźwiękach fletu, które widz może sobie jedynie wyobrazić, a które mimo to zdają się przenikać całą przestrzeń. Yūgen nie jest prostym pięknem, ale głębokim odczuciem czegoś nieuchwytnego, co budzi w widzu refleksję nad tym, co niewidzialne, a jednak fundamentalne.
W tej chwili, zanurzony w harmonii muzyki, Hakamadare doświadcza transformacji, która wymyka się prostym definicjom. Jego postawa zdradza wewnętrzny konflikt – z jednej strony pozostaje wojownikiem gotowym do ataku, z drugiej zaś staje się człowiekiem wrażliwym na piękno i duchowość. Yūgen przenika ten moment w pełni, gdyż Hakamadare przeżywa coś, czego nie jest w stanie pojąć: przejście od chaosu do harmonii, od instynktu do refleksji. To doświadczenie jest jednocześnie osobiste i uniwersalne, rezonując z widzem.
Aura yūgen w tym dziele tworzy przestrzeń, w której widz jest nie tylko biernym obserwatorem, ale także uczestnikiem tej krótkiej chwili. To nieuchwytne uczucie tajemnicy i głębi skłania do refleksji nad własnym życiem, nad momentami, w których nasze decyzje ważą się na granicy instynktu i rozumu. Księżycowe światło, muzyka, i napięcie między bohaterami współtworzą scenę, która nie daje prostych odpowiedzi, lecz zaprasza do rozważań nad pięknem, moralnością i przejściową naturą każdej chwili. Yūgen w obrazie Yoshitoshiego wprowadza widza w stan kontemplacji.
Historia drzeworytu
Pierwsza narodowa wystawa sztuki japońskiej
Obraz „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” był odpowiedzią Yoshitoshiego na zmieniające się środowisko i klimat artystyczny w epoce Meiji. Został zaprezentowany na pierwszej narodowej wystawie sztuki japońskiej w 1882 roku, wydarzeniu, które miało na celu promowanie tradycyjnych form wyrazu w kontekście szybko modernizującego się kraju. Był to czas, gdy Japonia, otwierając się na świat po długim okresie izolacji, zmagała się z próbą zachowania własnej tożsamości kulturowej w obliczu zachodnich wpływów. Wystawa miała na celu stworzenie platformy, która połączyłaby japońskie tradycje artystyczne z nowoczesnym modelem wystawiennictwa, inspirowanym europejskimi salonami sztuki.
W tym czasie ukiyo-e, choć cenione w Europie jako egzotyczne dzieła sztuki, zaczynało tracić znaczenie w Japonii. Techniki druku i reprodukcji obrazu, takie jak litografia i fotografia, przyciągały uwagę nowoczesnej publiczności. Yoshitoshi, prezentując swój obraz w takim kontekście, zdołał połączyć tradycję ukiyo-e z nowymi oczekiwaniami artystycznymi epoki Meiji. W jego dziele widoczna jest zarówno wierność klasycznym technikom, jak i próba dostosowania się do nowoczesnych standardów ekspozycji. „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” nie tylko zdobył uznanie na wystawie, ale także zapoczątkował jego późniejsze eksploracje artystyczne w serii „Sto aspektów księżyca”.
Odpowiedź na europejskie wpływy w erze Meiji
Era Meiji przyniosła ze sobą intensywną modernizację, która objęła wszystkie dziedziny życia, w tym sztukę. Ukiyo-e, tradycyjna forma drzeworytu, musiało odnaleźć swoje miejsce w nowym porządku. Yoshitoshi, jako jeden z ostatnich mistrzów ukiyo-e, odegrał kluczową rolę w tej transformacji. Jego dzieła, w tym „Fujiwara no Yasumasa”, łączyły klasyczne techniki z nowymi inspiracjami, w tym europejskimi wpływami malarskimi.
Wprowadzenie światłocienia, subtelniejsza paleta barw i większy nacisk na realistyczne przedstawienie postaci były odpowiedzią na europejską estetykę, która zaczęła dominować w Japonii. Jednocześnie Yoshitoshi pozostał wierny duchowi ukiyo-e, kontynuując tradycję narracyjności i symboliki. W swoim obrazie przedstawił zarówno głęboko osadzone w japońskiej kulturze wartości – harmonię człowieka z naturą, ulotność chwili – jak i nowoczesne podejście do kompozycji, które miało na celu przemawiać do nowej publiczności.
Powiązania z teatrem kabuki: rola Ichikawy Danjūrō IX
Yoshitoshi nie tworzył swoich dzieł w artystycznej izolacji – teatr kabuki był jednym z głównych źródeł inspiracji dla jego narracyjnych kompozycji. Szczególne miejsce w tej historii zajmuje Ichikawa Danjūrō IX, wybitny aktor kabuki, który odegrał kluczową rolę w popularyzacji dzieła „Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca”.
W 1883 roku Danjūrō wystąpił w przedstawieniu inspirowanym obrazem Yoshitoshiego, zatytułowanym Yanagizawa Azuma Nishiki-e („Kolorowe drzeworyty z Błotnistej Równiny Wierzb”), które zostało wystawione w teatrze Shintomi. Jego interpretacja sceny z Yasumasą i Hakamadare nie tylko przyciągnęła uwagę szerokiej publiczności, ale także wzmocniła związek między ukiyo-e a kabuki. Yoshitoshi i Danjūrō współpracowali, a ich wzajemne wpływy stworzyły nowy wymiar w przedstawianiu dramatycznych historii – zarówno na scenie, jak i na papierze. Co więcej, popularność obrazu przyczyniła się do stworzenia ulicznego pochodu podczas festiwalu Sanno, gdzie Yoshitoshi zajął miejsce na platformie inspirowanej swoim dziełem, stając się żywą ikoną sztuki Meiji.
Wcześniejsze i późniejsze interpretacje Yoshitoshiego
„Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” nie było pierwszym ani ostatnim dziełem Yoshitoshiego inspirowanym tą opowieścią. Już w 1868 roku artysta stworzył „Jesienny księżyc nad Toin” (洞院の秋月), ilustrację tej samej historii, ale w zupełnie innej estetyce. Tamta kompozycja, stworzona we współpracy z Katsukawą Shunteiem, była bardziej surowa w swojej kolorystyce i mniej subtelna w budowaniu napięcia między postaciami.
Z kolei w późniejszej serii „One Hundred Aspects of the Moon” Yoshitoshi ponownie powrócił do tej opowieści, nadając jej więcej dynamizmu. Yoshitoshi nieustannie ewoluował jako artysta, a jego różne interpretacje tej samej sceny pokazują, jak mistrzowsko potrafił balansować między tradycją a nowoczesnością, tworząc dzieła o ponadczasowym przekazie.
Zakończenie
„Fujiwara no Yasumasa gra na flecie w świetle księżyca” to filozoficzna refleksja nad istotą człowieczeństwa, tajemniczym znaczeniu estetyki yugen i mocą sztuki, która potrafi przemówić do każdego. Yoshitoshi, poprzez mistrzowskie połączenie narracji i estetyki, stworzył obraz, który rezonuje z widzem na wielu poziomach – emocjonalnym, duchowym i intelektualnym. Zawieszając nas między harmonią a przemocą, pokazuje, że ostateczne wybory, jakie podejmujemy, są często kształtowane przez siły, których nie jesteśmy w stanie w pełni pojąć.
Dzieło to jest również świadectwem czasów, w których powstało – epoki Meiji, pełnej napięć między tradycją a nowoczesnością, wschodem a zachodem, sztuką wysoką a popularną. Yoshitoshi uchwycił dramatyczne momenty ludzkiej egzystencji zachowując tradycyjne techniki drzeworytnicze i jednocześnie wprowadzając subtelne, nowocześniejsze zmiany.
Sprawdź podobne artykuły:
Ukiyo-e „Księżyc nad zatoką Daimotsu”: potężny Benkei Yoshitoshiego wśród widmowych chmur
Samotnia na wrzosowisku Adachi: Kilka sekund przed zbrodnią w psychologicznym ukiyo-e Yoshitoshiego
Genialna dziwność Itō Jakuchū – poznajmy jednego z malarskich ekscentryków Japonii Edo
未開 ソビエライ
Mike Soray
(Michał Sobieraj)
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
Napisz do nas...
Ciechanów, Polska
dr.imyon@gmail.com
___________________
inari.smart
Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!