Kumano Kodo: szlakiem cesarzy, mistyków i band rōninów japońskiego Camino de Santiago
Szlak tysiącletniej historii
Wędrując ścieżkami Kumano Kodo, łatwo zapomnieć o współczesnym świecie. Miękka mgła spowija gęsty las kryptomerii, przez którego korony przebijają się pojedyncze promienie słońca, oświetlając porośnięte mchem kamienie z inskrypcjami czasów Heian. Powietrze pachnie wilgocią, żywicą i ziemią, a w oddali słychać cichy szum wodospadu. Ścieżka, wąska i pokryta wiekowym brukiem, wijąc się między drzewami, wydaje się prowadzić w głąb wieczności, gdzie każda forma życia – od najmniejszej paproci po potężne drzewa – jest emanacją harmonii natury. Krajobraz jest zaproszeniem do poznania historii tego miejsca, które od wieków przyciągało pielgrzymów, cesarzy, błąkających się grup rōninów oraz samotnych wędrowców szukających odnowy.
Kumano Kodo to najważniejsza sieć szlaków pielgrzymkowych Japonii – święta przestrzeń, gdzie historię i mitologię Japonii niemal czuć w powietrzu. Według legend, to właśnie tu cesarz Jimmu, prowadzony przez trójnożnego kruka Yatagarasu, odnalazł drogę do Yamato, aby stać się pierwszym władcą Japonii. Szlak, który od ponad tysiąca lat przemierzali cesarze Heian, mnisi Shugendō, czy prości wojownicy, był drogą długą i trudną, pełną zarówno niebezpieczeństw, jak i duchowych uniesień. Wędrując nim, podróżnik stawał się częścią odwiecznej historii, łącząc się z przeszłością w akcie pokory wobec potęgi natury i ogromu czasu.
Kumano Kodo uczy, że duchowość nie musi być związana z religią. To nie świątynie czy rytuały najbardziej poruszają wędrowców, lecz sama podróż – w ciszy, wśród szumu drzew i śpiewu ptaków, gdzie każde zjawisko jakie napotykamy przypomina o ulotności życia. Japońska filozofia „mono no aware” – piękno przemijania – tutaj czuć ją tak silnie, że ta nostalgia wręcz boli. Poznajmy bliżej historię tego starożytnego szlaku, na który do dziś wychodzą zarówno mnisi, jak i wypaleni biznesmeni – poszukując tego, czego nie widać i nie słychać w chaosie współczesnego świata – celu dalszej egzystencji.
Czym jest szlak Kumano Kodo?
Nazwa
Kumano Kodo – 熊野古道 – te kanji, choć na pierwszy rzut oka proste, ukazują wielowarstwową symbolikę, która odzwierciedla historię tego miejsca. 熊 (Kuma), oznaczające „niedźwiedzia,” symbolizuje siłę, majestat i dzikość natury – cechy, które od wieków przypisywano górom Kii. 野 (No), czyli „dzikie miejsce” lub „równina”, wskazuje na pierwotny, nieskażony charakter tych terenów. Wreszcie 古道 (Kodo), dosłownie „stara droga”, odnosi się do ścieżek, które od wieków były świadkiem ludzkiej wędrówki – zarówno fizycznej, jak i duchowej. W połączeniu te znaki tworzą opowieść o podróży w głąb dzikiej, nieujarzmionej przyrody.
Pierwsze wzmianki o Kumano pojawiają się w najstarszych japońskich kronikach – Kojiki (712 n.e. ) i Nihon Shoki (720 n.e.). W tych mitologicznych tekstach region Kumano jawi się jako miejsce pierwotne i bliskie bogom. Góry, lasy, wodospady – wszystko to postrzegano jako manifestację kami, świętych duchów, które zamieszkiwały świat natury. Kumano było przestrzenią, gdzie granica między światem ludzkim a boskim zanika, a wędrowcy odczuwają obecność sił wyższych na każdym kroku szlaku.
Nazwa Kumano ewoluowała przez wieki, nabierając nowych znaczeń w zależności od epoki i kulturowych wpływów. W okresie Heian (794–1185) region zyskał reputację „ziemi obietnic”, gdzie dusza mogła odnaleźć odkupienie i duchową przemianę. Był to czas, gdy buddyzm silnie wpływał na japońską kulturę, a szlaki Kumano stały się miejscem, gdzie spotykały się i współistniały wierzenia shintō i buddyzmu. Szamani Shugendō, praktykujący surowe ascetyczne rytuały, uczynili Kumano centrum swoich praktyk, wzmacniając jego mistyczny charakter. W ten sposób nazwa Kumano Kodo nie tylko określa miejsce, ale i stan ducha – drogę wiodącą do harmonii z naturą i samym sobą.
Lokalizacja
Kumano Kodo, sieć starożytnych szlaków pielgrzymkowych, wije się przez dzikie, malownicze tereny półwyspu Kii, leżącego w południowej części wyspy Honshu. Obejmuje obszary trzech prefektur: Wakayama, Nara i Mie, prowadząc przez krajobrazy, które zdają się trwać w niemal niezmienionej formie od tysiącleci. Główne trasy szlaku łączą trzy święte miejsca znane jako Kumano Sanzan – Kumano Hongu Taisha, Kumano Hayatama Taisha i Kumano Nachi Taisha – tworząc trójkąt szlaków pielgrzymów i myślicieli na historycznej mapie Japonii.
Góry Kii, przez które prowadzą ścieżki Kumano Kodo, choć umiarkowanie wysokie, są prawdziwym wyzwaniem dla wędrowców. Ich strome zbocza pokrywają gęste lasy kryptomerii, które tworzą niemal baśniowy krajobraz. Te wiekowe drzewa, zwane również japońskimi cedrami, potrafią osiągać ponad 60 metrów wysokości, a ich smukłe pnie wznoszą się ku niebu na zapierające dech w piersiach wysokości. W wielu miejscach ścieżki przecinają kamienne schody, zbudowane długie wieki temu przez pielgrzymów. Szczególnie w deszczowe dni trzeba na nie uważać - stają się wtedy śliskie i zdradliwe i wędrówka po nich staje się prawdziwie niebezpieczna.
W sercu tych gór Kii ukryty jest wodospad Nachi Otaki (那智の滝), najwyższy wodospad w Japonii, o wysokości 133 metrów. Jego huk słychać z odległości wielu kilometrów, a mgiełka unosząca się z upadającej wody otacza pobliską pagodę Seiganto-ji, tworząc obraz idealnej harmonii między naturą a duchowością, jednocześnie sprawiając, że powietrze tam ma wyjątkowo rześki zapach. Poza wodospadami, krajobraz urozmaicają pola ryżowe na stromych tarasach, nadmorskie plaże żwirowe oraz doliny, gdzie w porze kwitnienia wiśni eksploduje feeria barw.
Klimat półwyspu Kii, choć sprzyjający bujnej roślinności, bywa kapryśny i wymagający. Region ten jest jednym z najbardziej deszczowych miejsc w Japonii, często nawiedzanym przez tajfuny, zwłaszcza między majem a październikiem. Występują tu gęste mgły nadając krajobrazowi mistycznej aury, ale powietrze o bardzo dużej wilgotności sprawia, że marsz jest tu szczególnie wyczerpujący.
Ekosystemy Kumano Kodo są niezwykle różnorodne, co sprawia, że każdy krok na tej ścieżce jest odkrywaniem nowego świata. Górskie lasy pełne są paproci, mchu i porostów, a w ich cieniu skrywają się małe strumienie, które zasilają większe rzeki. W dolinach można znaleźć bambusowe zagajniki i pola herbaty, natomiast w nadmorskich regionach uwagę przyciągają skaliste klify i lazurowe wody Pacyfiku. Każde z tych miejsc zdaje się mieć swoją własną osobowość.
Ścieżki przez wieki
Starożytność
W mrokach japońskiej prehistorii region Kumano jawił się jako miejsce tajemnicze, niemal mistyczne – pochodzi stamtąd wiele najdawniejszych japońskich mitów i legend. Według Kojiki i Nihon Shoki, to właśnie tu, w niedostępnych górach Kii cesarz Jimmu, przyszły założyciel cesarskiego rodu Japonii, odnalazł wsparcie boskiego trójnożnego kruka Yatagarasu. Prowadzony przez to nadprzyrodzone stworzenie, które miało uosabiać mądrość, odwagę i boską opiekę, Jimmu przeprowadził swoje wojska przez gęste lasy i górskie szlaki, by ostatecznie zdobyć Yamato i zapoczątkować cesarską dynastię.
Góry Kii od zawsze były postrzegane jako miejsce zamieszkania wielu kami – duchów (bogów) natury. Dla szamanów i wyznawców Shugendō, synkretycznej religii łączącej elementy shintō i buddyzmu, Kumano było naturalnym centrum duchowych praktyk. Shugendō, powstałe na przełomie pierwszego tysiąclecia, koncentrowało się na ascezie w naturze, gdzie praktykujący – znani jako yamabushi – zdobywali duchową siłę poprzez wędrówki po górach, medytacje w jaskiniach i pod wodospadami oraz rytuały wytrzymałościowe. Góry Kii, ze swoimi stromymi zboczami, wodospadami i tajemniczymi lasami, stały się idealnym miejscem dla tych surowych praktyk.
Szlaki cesarskie Heian
W okresie Heian (794–1185) Kumano Kodo zyskało wyjątkowe znaczenie jako szlak pielgrzymkowy dla arystokracji i dworu cesarskiego. Cesarze, arystokraci, mnisi i bushi (wojownicy, tacy wcześni samurajowie) wyruszali na te trudne wędrówki nie tylko w poszukiwaniu duchowego oświecenia, ale także jako symbol pokory wobec sił natury i boskości. Jednym z najważniejszych momentów w historii szlaku była popularność tzw. „Mrówczych pielgrzymek” – masowych wędrówek, w których uczestniczyły setki, a czasem tysiące ludzi. Poruszali się oni w równych szeregach, przypominając procesję mrówek, co zainspirowało tę nazwę (patrz – „Midō Kanpakuki” 御堂関白記 i „Kagerō Nikki” 蜻蛉日記 oraz zwoje ilustrowane „Kumano Mandara” 熊野曼荼羅).
Dla dworu Heian pielgrzymka drogami Kumano była nie tylko aktem religijnym, ale także wydarzeniem społecznym i kulturalnym. Cesarzowie, otoczeni dworzanami, mnichami, sługami i eskortą wojowników, wyruszali na wielotygodniowe wyprawy, przerywane ceremoniami rytualnego oczyszczenia w świętych rzekach i postojami w licznych sanktuariach na trasie. Jednym z takich miejsc był Kumano Nachi Taisha nad wodospadem Nachi Otaki. Takie wyprawy stały się inspiracją dla literatury i poezji epoki, a arystokraci często opisywali swoje duchowe doświadczenia w formie waka – krótkich, introspektywnych wierszy (np. Fujiwary no Teika, lub w antologii „Shūi Wakashū” 拾遺和歌集).
Kumano było postrzegane jako „ziemia obietnicy” (obietnicy np. oczyszczenia, lub oświecenia), miejsce, gdzie można było oczyścić ciało i duszę, a także symboliczne przejście między światem doczesnym a krainą kami. Wędrówka po stromych, kamiennych ścieżkach była postrzegana jako metafora życia – pełnego trudów, których rolą jest przynieść człowiekowi duchową siłę. Szlak Kumano Kodo miało realny wpływ na to, jak na przestrzeni wieków Japończycy postrzegali naturę i jaką relację wobec niej pielęgnowali.
Kamakura (1185–1333): szlak samurajski
Kamakura (1185–1333): szlak samurajski
Wraz z końcem epoki Heian i początkiem rządów samurajów, Kumano Kodo zaczęło przyciągać nowy typ pielgrzymów. Samuraje, którzy pragnęli zyskać duchowe wsparcie w trudnych czasach wojen, coraz częściej wędrowali szlakiem. W tym okresie popularność Shugendō – ascetycznego ruchu religijnego, który narodził się w górach Kii – znacząco wzrosła. Yamabushi, czyli górscy mnisi, prowadzili pielgrzymów przez najbardziej wymagające odcinki trasy.
Dla wojowników z rodów Minamoto i Hōjō pielgrzymka przez Kumano była okazją do oczyszczenia przed bitwą oraz formą pokuty po przelaniu krwi na polu walki. Co istotne w polityce krajowej tamtych czasów - Kumano było nie tylko miejscem modlitwy, ale także areną dyplomatycznych spotkań, gdzie samurajowie nawiązywali sojusze i rozejmy.
Okres Sengoku (1467–1603): Chaos i odosobnienie
Okres Sengoku (1467–1603): Chaos i odosobnienie
W czasie burzliwego okresu Sengoku, kiedy Japonia była pogrążona w wojnach domowych, popularność Kumano z oczywistych względów zmalała. Wojenne czasy sprawiły, że podróże stały się trudniejsze i bardzo niebezpieczne. Jednak nawet w tym czasie Kumano zachowało swoje znaczenie. Wojownicy, którzy zyskali kontrolę nad regionem, wspierali świątynie i szlaki jako symbol ich władzy i autorytetu.
Znaczenie Kumano jako miejsca duchowego nie zostało zapomniane. Mnisi Shugendō, mniej zależni od politycznych zawirowań, wciąż prowadzili pielgrzymki, chroniąc tradycje i święte miejsca. W tym czasie niektóre fragmenty Kumano Kodo były także wykorzystywane również jako drogi wojskowe, sprawiając, że dziś Kumano Kodo to również raj archeologiczny dla badaczy średniowiecznej Japonii.
Okres Edo (1603–1868): Renesans pielgrzymek
Pod rządami shogunatu Tokugawa nastał czas względnego pokoju i stabilizacji, co pozwoliło na odrodzenie się popularności pielgrzymek do Kumano. W okresie Edo Kumano Kodo zyskało na popularności wśród szerokich mas, a pielgrzymki przestały być domeną arystokracji i samurajów. Ludzie z różnych warstw społecznych – chłopi, rzemieślnicy i kupcy – zaczęli podążać szlakiem, szukając duchowego ukojenia i zbawienia.
Powróciła również popularna pół tysiąca lat wcześniej (w Heian) nazwa „Mrówcze pielgrzymki”, choć teraz określała co innego – pielgrzymki nie świty cesarskiej, a prostych ludzi – chłopów, kupców, rzemieślników. Taki ruch przyczynił się również do rozkwitu handlu i wymiany kulturowej. Wzdłuż szlaku powstały liczne karczmy, zajazdy i punkty usługowe, co znacznie ożywiło gospodarczo region.
Okres Meiji (1868–1912): Upadek i odrodzenie
Okres Meiji (1868–1912): Upadek i odrodzenie
Modernizacja Japonii w okresie Meiji przyniosła ogromne zmiany dla Kumano Kodo. Rząd Meiji, dążąc do osłabienia buddyzmu i wzmocnienia shintō jako religii państwowej, rozdzielił świątynie buddyjskie i shintoistyczne (shinbutsu bunri). Wiele świątyń w Kumano zostało przekształconych w święte miejsca wyłącznie shintō, co zmieniło ich pierwotny charakter.
Pielgrzymki znacząco zmniejszyły się w wyniku urbanizacji i modernizacji, które odciągnęły ludzi od tradycyjnych praktyk religijnych. Mimo to święte miejsca Kumano przetrwały jako świadectwo dawnych czasów. W tym okresie zaczęto także dokumentować i badać historyczne szlaki, co przygotowało grunt pod ich odrodzenie w XX wieku.
XX wiek: z mroku zapomnienia do UNESCO
W pierwszej połowie XX wieku Kumano Kodo niemal popadło w zapomnienie. Jednak po II wojnie światowej, wraz z odradzającym się zainteresowaniem japońską tradycją i kulturą, rozpoczęto prace nad ochroną szlaku. W latach 60. i 70. XX wieku organizacje lokalne i badacze podjęli wysiłki na rzecz renowacji ścieżek i przywrócenia ich historycznego znaczenia.
Momentem przełomowym było wpisanie Kumano Kodo na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2004 roku. Od tego czasu szlak stał się popularny zarówno wśród Japończyków, jak i międzynarodowych podróżników, którzy szukają mistycznych doświadczeń i spektakularnych krajobrazów.
Obecnie Kumano Kodo jest symbolem duchowego dziedzictwa Japonii. Wędrowcy z całego świata przybywają, by przemierzać święte ścieżki, podziwiać krajobrazy i doświadczyć tradycji liczącej ponad tysiąc lat. Szlak nadal pełni funkcję duchowego azylu, oferując jednocześnie wgląd w historię Japonii i wymagający wysiłek fizyczny.
Co można zobaczyć na Kumano Kodo dzisiaj?
Kumano Kodo to miejsce, które zachwyca. Przemierzając szlak, współczesny pielgrzym może doświadczyć tej samej atmosfery, która inspirowała cesarzy, mnichów i samurajów przed wiekami. Choć świat wokół się zmienił, Kumano pozostaje miejscem, gdzie natura, historia i duchowość splatają się w harmonijną całość i w jakiś niesamowity sposób – umyka pędzącemu czasowi dziejów.
Centralnym elementem Kumano Kodo są trzy wielkie chramy Kumano Sanzan: Kumano Hongu Taisha, Kumano Hayatama Taisha i Kumano Nachi Taisha. Każdy z tych świętych miejsc oferuje nieco odmienne doświadczenia. Kumano Hongu Taisha, z największym torii w Japonii, symbolizuje odrodzenie i nowe początki. Kumano Hayatama Taisha znany jest z ogromnego drzewa nagi, które uważane jest za święte, podczas gdy Kumano Nachi Taisha zachwyca wodospadem Nachi Otaki – najwyższym wodospadem w Japonii, uważanym za fizyczną manifestację kami tego regionu.
Podczas wędrówki pielgrzymi mogą spotkać święte drzewa, które przez wieki były obiektami czci, kamienne posągi Jizo, opiekunów podróżników, a także liczne torii, bramy oddzielające świat sacrum od profanum. Wąskie, stare kamienne drogi, porośnięte mchem i otoczone kryptomeriami, wciąż prowadzą pielgrzymów przez ten bajkowy krajobraz.
Różnorodność tras
Każda z tras Kumano Kodo oferuje unikalne wyzwania i widoki.
□ Nakahechi – najbardziej popularna i historyczna trasa, znana jako „imperialny szlak”. Wędrujący nią od wieków cesarze i arystokraci pokonywali drogę z Kioto do Kumano. Dziś trasa ta jest świetnie oznakowana i dostosowana do współczesnych podróżników.
□ Kohechi – trasa przez góry, łącząca święte miejsca buddyzmu Koyasan z Kumano Sanzan. To wymagający szlak dla doświadczonych wędrowców, przecinający wysokie przełęcze i oferujący spektakularne widoki na Kii.
□ Iseji – mniej znana droga prowadząca z Wielkiej Świątyni Ise na Kumano. Szlak ten łączy nadmorskie krajobrazy, górskie przełęcze i historyczne wioski, oferując wyjątkową różnorodność.
Atrakcje dodatkowe
Kumano Kodo to nie tylko duchowość i historia – to także możliwość doświadczenia japońskiej kultury w jej najbardziej autentycznej formie. Wędrujący mogą zatrzymać się w minshuku (民宿 – dosł. „schronienie dla ludu”), tradycyjnych gospodach, gdzie gospodarze serwują lokalne potrawy, takie jak ryby z pobliskich rzek, warzywa sezonowe i ryż uprawiany na tarasach. Po dniu marszu nic nie odpręża bardziej niż kąpiel w onsenie, gorących źródłach, które są liczne na trasie – na przykład Yunomine Onsen, znane jako jedno z najstarszych w Japonii.
W ciągu roku organizowane są także festiwale sezonowe, takie jak Nachi Fire Festival, gdzie rozpala się 12 gigantycznych pochodni by oczyścić przestrzeń świątyni, czy Oto Matsuri, nocny festiwal ognia.
„Dual Pilgrim”
Program Dual Pilgrim to wyjątkowa inicjatywa łącząca dwa najbardziej znane na świecie szlaki pielgrzymkowe: japońskie Kumano Kodo i hiszpańskie Camino de Santiago. Oba szlaki, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO, oferują głębokie duchowe doświadczenie i możliwość poczucia bogatej historii oraz kultury. Program powstał w 2014 roku, w 10. rocznicę wpisania Kumano Kodo na listę UNESCO, jako forma celebracji więzi między Japonią a Hiszpanią. Inicjatywa ma na celu promowanie pielgrzymowania jako uniwersalnego doświadczenia łączącego ludzi niezależnie od wyznania czy pochodzenia.
Aby uzyskać tytuł Dual Pilgrim, pielgrzym musi ukończyć dowolną trasę na Kumano Kodo oraz na Camino de Santiago. Po zakończeniu obu podróży uczestnik otrzymuje specjalny certyfikat oraz możliwość zapisania swojego nazwiska w międzynarodowym rejestrze Dual Pilgrims. W Japonii uroczystość przyznania certyfikatu odbywa się w Kumano Hongu Taisha, jednym z trzech głównych chramów Kumano Sanzan. Ceremonia często zawiera elementy tradycyjne, takie jak gra na bębnach taiko i tańce.
Program jest zaproszeniem do refleksji nad wspólnym dziedzictwem ludzkości. Kumano Kodo i Camino de Santiago, mimo ogromnych i oczywistych różnic, dzielą wiele wspólnych wartości: duchowość, wędrówkę jako symbol przemiany oraz głęboki związek z naturą i historią. Dziś tytuł Dual Pilgrim zdobyło już wielu podróżników z całego świata, którzy szukają nie tylko przygody, ale także osobistego rozwoju i duchowego ukojenia.
Refleksja
Kumano Kodo to jedno z tych miejsc, które wyraźnie nam pokazują jak głęboka może być duchowość nawet, jeśli nie jest wcale zanurzona w jednej czy drugiej religii. Nie wymaga od pielgrzymów dogmatycznych przekonań ani przynależności do konkretnej wiary, lecz otwiera drzwi do doświadczenia czegoś głębszego – więzi z naturą, historią i samym sobą. Japońska filozofia „aware”, celebrująca piękno nietrwałości i zmiany, odzwierciedla estetykę tego szlaku. Widok mgieł unoszących się nad górami Kii, dźwięk kropli deszczu na liściach kryptomerii czy cichy szelest liści pod stopami to chwile, które przypominają o kruchości i jednocześnie niepowtarzalności każdej chwili życia.
Relacja z naturą, którą oferuje Kumano Kodo, to coś więcej niż tylko podziw dla krajobrazów. Szlak jest lekcją harmonii z otoczeniem, przypominającą o koncepcjach takich jak „furyu” – elegancji natury widocznej w prostocie świata, oraz „yugen”, ukrytego piękna, które objawia się w subtelnych detalach, takich jak gra światła między drzewami czy cisza przenikająca lasy. Każdy krok na szlaku uczy szacunku – dla środowiska, dla człowieka, życia i świata.
Wędrówka po Kumano Kodo, podobnie jak w przypadku jego hiszpańskiego odpowiednika, to jednak przede wszystkim podróż w głąb siebie. Introspekcja, którą umożliwia samotne przemierzanie tych pradawnych dróg, daje okazję do odcięcia się od chaosu współczesności. W medytacyjnym rytmie kroków wędrowiec znajduje czas, by spojrzeć do swojego wnętrza, odnaleźć spokój i odnowić siły ducha. Dystans pokonany fizycznie staje się dystansem od siebie samego sprzed rozpoczęcia wędrówki – jakby każdy zakręt ścieżki otwierał nowy rozdział wewnętrznej podróży.
Kumano Kodo to również opowieść o tysiącu lat historii Japonii, pełna mitów, cesarskich procesji, szamańskich rytuałów i niezwykłych wydarzeń, które na zawsze wpisały się w krajobraz tego kraju. Nawet jeśli jednak nie każdy z nas ma szansę wyruszyć w tę podróż, Kumano Kodo przypomina, że prawdziwa wędrówka zaczyna się w nas samych. Introspekcję, uważność i harmonię z otaczającym światem można odnaleźć wszędzie, jeśli tylko pozwolimy sobie na zatrzymanie, wsłuchanie się w odgłosy przyrody i uważne spojrzenie w głąb siebie. To przesłanie japońskiego szlaku, które może towarzyszyć nam także tutaj, pośród naszych własnych dróg.
未開 ソビエライ
Mike Soray
(Michał Sobieraj)
未開 ソビエライ
Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)
Osobiste motto:
"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)
Mike Soray
(aka Michał Sobieraj)
Napisz do nas...
Ciechanów, Polska
dr.imyon@gmail.com
___________________
inari.smart
Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!