Czym jest Johatsu?

 

Co roku w Japonii znikają bez śladu tysiące osób. Statystyki są szokujące – szacuje się, że każdego roku ponad 100,000 Japończyków staje się johatsu, "parującymi ludźmi", którzy świadomie decydują się na całkowite wymazanie swojego istnienia z codziennej rzeczywistości. Zjawisko to, choć na pierwszy rzut oka może wydawać się niemożliwe do pomyślenia w społeczeństwie naszpikowanym technologią i nadzorem, w Japonii jest zaskakująco powszechne, a jego korzenie sięgają głęboko w odległą historię kraju.

 

Termin "johatsu" odnosi się do osób, które z różnych przyczyn – od niepowodzeń osobistych, przez długi, aż po zbyt dużą presję społeczną – zdecydowały się na dramatyczny krok: zniknięcie. Oznacza to nie tylko fizyczne oddalenie się od dotychczasowego życia, ale także całkowite zerwanie z przeszłością, rodziną i znajomymi. To zjawisko, które wydaje się być jednocześnie aktem desperacji, jak i poszukiwaniem wolności, rzuca światło na ciemniejsze aspekty japońskiego społeczeństwa, gdzie harmonia i jednolitość są cenione ponad indywidualne szczęście.

 

Mroczny i tajemniczy charakter johatsu sprawia, że staje się ono nie tylko tematem tabu, ale również źródłem fascynacji. W kontekście społecznym, gdzie niepowodzenie jest często postrzegane jako hańba, a presja w kierunku sukcesu może być przytłaczająca, decyzja o zniknięciu jest zarówno aktem buntu, jak i desperackim poszukiwaniem nowego początku. Chcąc poznać ten temat, musimy zagłębić się w bardziej złożone meandry japońskiej kultury i społeczeństwa, aby zrozumieć, jak zjawisko johatsu odzwierciedla konflikty między tradycją a współczesnością, między jednostką a społeczeństwem.

 

 

 

Czym jest pojęcie Johatsu i skąd pochodzi?

 

Słowo "johatsu" (蒸発) składa się z dwóch kanji: 蒸, co oznacza "parować" lub "wyparować", i 発, co można tłumaczyć jako "występować" lub "emitować". Dosłownie przetłumaczone, "johatsu" oznacza więc "ewaporację" lub "wyparowanie", co metaforycznie opisuje proces, w którym osoby znikają, jakby rozpływając się w powietrzu bez śladu. To porównanie podkreśla zarówno nagłość zniknięcia, jak i trwałą transformację stanu – z fizycznego w niematerialny, z widocznego w niewidoczny.

 

Pojęcie johatsu nie jest nowością w japońskiej kulturze i historii. Jego korzenie można odnaleźć w feudalnej Japonii, gdzie zniknięcie mogło być wyborem dla tych, którzy chcieli uniknąć długów, niepowodzeń lub kar. Jednakże w szerokim użyciu termin zyskał na popularności w latach 60. i 70. XX wieku, kiedy to Japonia doświadczała szybkich przemian ekonomicznych i społecznych. Wzrost gospodarczy i urbanizacja spowodowały, że wielu ludzi przeniosło się do miast w poszukiwaniu pracy i lepszego życia, co niekiedy kończyło się niepowodzeniem. W takich okolicznościach, johatsu stawało się sposobem na ucieczkę od nieudanego życia w mieście i powrót do anonimowości.

 

Kontekst kulturowy i społeczne uwarunkowania fenomenu johatsu są głęboko zakorzenione w japońskiej koncepcji honoru i wstydu. W społeczeństwie, które wysoko ceni grupową harmonię i jednolitość, indywidualne niepowodzenia mogą być postrzegane jako źródło wstydu nie tylko dla jednostki, ale również dla jej rodziny i społeczności. W takich warunkach, zniknięcie i rozpoczęcie życia od nowa w innym miejscu, często bez informowania o tym bliskich, może wydawać się jedynym wyjściem z sytuacji, która wydaje się być bez wyjścia. Johatsu umożliwia uniknięcie bezpośredniej konfrontacji z problemem oraz jego społecznymi konsekwencjami.

 

Współcześnie, wraz z rozwojem mediów społecznościowych i cyfrowych technologii komunikacji, zniknięcie stało się trudniejsze, ale paradoksalnie także łatwiejsze do zorganizowania dzięki dostępnym zasobom i usługom, które pomagają w "ewaporacji". Mimo to, johatsu nadal odzwierciedla głębokie społeczne i kulturowe dylematy współczesnej Japonii, balansując na granicy między tradycyjnymi wartościami a nowoczesnymi wyzwaniami życia w jednym z najbardziej rozwiniętych społeczeństw świata.

 

 

Skala zjawiska wyparowywania ludzi w Japonii?

 

Zjawisko johatsu, czyli "parujących ludzi" w Japonii, jest złożone i wielowymiarowe, co znajduje odzwierciedlenie w statystykach i trendach dotyczących liczby osób, które decydują się na zniknięcie. Dane statystyczne pokazują, że każdego roku w Japonii zgłasza się zniknięcie około 80,000 do 100,000 osób, co stanowi znaczącą liczbę w kontekście społecznym i demograficznym kraju. Ta liczba, choć może wydawać się stała, kryje za sobą różnorodne przyczyny i okoliczności, które prowadzą do tak drastycznego kroku.

 

W latach 90., w okresie narastania a potem pęknięcia bańki ekonomicznej, Japonia doświadczyła wzrostu liczby johatsu, co było częściowo związane z gwałtownymi zmianami ekonomicznymi i społecznymi. Wzrost bezrobocia, zwiększenie liczby długów oraz presja społeczna spowodowały, że wielu Japończyków zdecydowało się na ucieczkę od problemów przez zniknięcie. W tym czasie odnotowano wzrost liczby johatsu do około 32,000 przypadków rocznie, co stanowiło widoczny wzrost w porównaniu do lat poprzednich.

Wraz z nadejściem XXI wieku i zmianami w japońskiej gospodarce, liczba zgłoszonych przypadków johatsu zaczęła się zmieniać. Rozwój technologii i media społecznościowe sprawiły, że z jednej strony trudniej stało się zniknąć bez śladu, z drugiej jednak strony pojawiły się nowe metody i usługi ułatwiające "ewaporację". Mimo to, wciąż każdego roku odnotowywanych jest tysiące nowych przypadków johatsu, co podkreśla trwałość tego zjawiska w japońskim społeczeństwie.

 

Statystyki dotyczące johatsu w Japonii pokazują również, że zjawisko to dotyka osób w różnym wieku, choć najczęściej są to mężczyźni w średnim wieku. Zniknięcia często wiążą się z problemami finansowymi, rodzinnymi, zawodowymi, ale również z chęcią ucieczki od społecznych norm i oczekiwań. Pomimo trudności w śledzeniu i dokładnym kwantyfikowaniu wszystkich przypadków johatsu, dane te rzucają światło na głębokie społeczne i kulturowe wyzwania, z którymi boryka się współczesna Japonia.

 

Jaki jest zatem trend? Jeśli w latach 90-tych wynosiło 32,000 zaginięć rocznie, a teraz prawie sto tysięcy (w 2015 roku zgłoszono 82,000, z czego 80,000 zostało odnalezionych do końca roku, podaje Narodowa Agencja Policji Japonii), to czy mamy do czynienia z drastycznym, 3-krotnym skokiem statystyk? Możliwe, ale trudno powiedzieć. Przez lata statystyki były znacząco zaniżono i nadal zaniżone mogą być. Tematy związane z presją społeczną, takie jak wysoki wskaźnik samobójstw, karoshi (śmierć z przepracowania), hikikomori (ekstremalne wycofanie się z zycia społecznego) i właśnie jouhatsu to tematy taboo – nie są łatwo poruszane ani  w codziennych rozmowach, ani w debacie publicznej (to oczywiście się zmienia, ale bardzo powoli), rodziny często wcale nie zgłaszają zaginięć (swoich zazwyczaj mężów/ojców) – z tych i innych powodów statystyki są prawdopodobnie nadal zaniżone.

 

 

 

Rynek nie znosi pustki – powstanie firm specjalizujących się w organizacji „wyparowania”

 

W Japonii istnieje nisza usług specjalizujących się w ułatwianiu procesu johatsu, czyli "wyparowywania" osób z ich obecnego życia. Te firmy, znane jako "night moving services" (usługi nocnych przeprowadzek) lub "yonige-ya" (夜逃げ屋 - sklepy ucieczki nocą), oferują kompleksowe rozwiązania dla osób pragnących zacząć od nowa, unikając konfrontacji z problemami lub długami.

 

 

Jak znaleźć taką firmę?

Firmy te często reklamują się w internecie, za pośrednictwem anonimowych forów lub specjalistycznych witryn (strony są łatwe do wyszukania, również w gogle), ale również drogą ustną w odpowiednich kręgach. Działają w półlegalnym obszarze, dlatego informacje o nich mogą być trudniej dostępne w tradycyjnych mediach.

 

 

Ile takich firm jest?

Dokładna liczba firm działających w branży usług ułatwiających johatsu jest trudna do precyzyjnego określenia, głównie ze względu na ich często nieformalny charakter i skłonność do utrzymywania działalności w tajemnicy. Nieoficjalne szacunki sugerują, że w całej Japonii może działać kilkadziesiąt takich firm. Jednak wartość rynku tych specjalistycznych usług pozostaje niejasna, choć z pewnością generuje on znaczne obroty, biorąc pod uwagę wysokie koszty związane z organizacją "ewaporacji". Złożoność usług, włączając w to doradztwo, planowanie, przeprowadzki i potencjalne tworzenie nowej tożsamości, sprawia, że jest to nisza o wysokiej wartości dla tych, którzy na niej operują. Pomimo braku oficjalnych danych, branża ta odzwierciedla istotną lukę w społecznym zapotrzebowaniu i oferuje unikalne usługi dla osób szukających drastycznych zmian w swoim życiu.

 

 

Co i za ile organizują te firmy?

Te firmy oferują szeroki zakres usług, począwszy od doradztwa i planowania "zniknięcia", poprzez fizyczną pomoc w przeprowadzce (często nocą, aby uniknąć zauważenia), po pomoc w zakładaniu nowej tożsamości. Koszty tych usług są zróżnicowane i mogą wahać się od kilkuset do kilku tysięcy dolarów, w zależności od złożoności zadania i odległości przeprowadzki a także od tego, przed czym dana osoba chce uciec i jak intensywnych poszukiwań można się spodziewać.

 

 

Ile trwa przygotowanie do "wyparowania"?

Czas potrzebny na przygotowanie do johatsu zależy od indywidualnych okoliczności i może trwać od kilku dni do kilku miesięcy. Proces ten wymaga starannego planowania, aby uniknąć pozostawienia śladów, które mogłyby ułatwić odnalezienie przez rodziny, wierzycieli czy pracodawców.

 

Firmy te działają w moralnie i prawnie szarej strefie, oferując osobom w desperacji możliwość ucieczki od problemów. Jednocześnie ich istnienie podkreśla potrzebę społeczną, jaką jest radzenie sobie z presją życia w wysoko konkurencyjnym społeczeństwie, takim jak japońskie. Pomimo kontrowersji, które budzą, dla niektórych stanowią one ostatnią deskę ratunku. I choć można to krytykować, w swojej krytyce nie można zapominać o tym, że dla wielu osób jest to wybór: johatsu, czy samobójstwo?

 

 

 

Psychologiczne i społeczne aspekty johatsu

Przyczyny zjawiska johatsu, rozumianego jako świadome zniknięcie z dotychczasowego życia społecznego, są różnorodne, a wpływ na rodziny i bliskich znikających osób często jest daleko idący i trudny do przewidzenia.

 

Przyczyny johatsu

 

Choć przyczyn może być tyle, ilu ludzi, wśród głównych przyczyn decyzji o zniknięciu można wyróżnić:

 

 - Presja społeczna i oczekiwania sukcesu

W kulturze, która wysoko ceni osiągnięcia akademickie i zawodowe, niepowodzenie może być odbierane jako ogromna hańba. Osoby, które nie spełniają tych oczekiwań, mogą czuć się wyobcowane i zmuszone do ucieczki.

 

 - Problemy finansowe

Długi i trudności finansowe są jednym z najczęstszych powodów johatsu. Ucieczka wydaje się być jedynym wyjściem dla osób, które nie są w stanie poradzić sobie z presją wierzycieli.

 

 - Konflikty rodzinne

Nieudane małżeństwa, trudne relacje z rodzicami lub innymi członkami rodziny mogą prowadzić do poczucia uwięzienia i desperacji, skłaniając niektórych do porzucenia swojego dotychczasowego życia.

 

 - Osobiste kryzysy

Depresja, brak poczucia przynależności, czy też kryzysy tożsamości mogą skłonić jednostki do poszukiwania nowego początku poprzez johatsu.

 

 

Wpływ johatsu na rodziny i bliskich

Konsekwencje johatsu dla rodziny i bliskich są zazwyczaj bolesne i trudne. Rodziny mogą czuć się zdradzone, zaniepokojone i pełne pytań bez odpowiedzi. Proces żałoby i akceptacji tak nagłego i niewytłumaczalnego zniknięcia jest często skomplikowany i długotrwały.

 

 - Brak zamknięcia

Brak informacji o losie bliskiej osoby utrudnia proces żałoby, pozostawiając rodzinę w stanie niepewności i ciągłego oczekiwania na jakiekolwiek wieści.

 

 - Stygmat społeczny i izolacja.

Rodziny osób, które dokonały johatsu, mogą doświadczać stygmatyzacji i izolacji ze strony społeczności. W kulturze, która kładzie nacisk na honor i odpowiedzialność społeczną, zniknięcie może być postrzegane jako uchylenie się od tych wartości.

 

 - Wpływ emocjonalny

Członkowie rodziny mogą zmagać się z poczuciem winy, złością, smutkiem i frustracją. Pytania o to, co mogli zrobić inaczej, często pozostają bez odpowiedzi.

 

Johatsu wywiera głęboki wpływ nie tylko na osobę, która zdecydowała się zniknąć, ale także na szerokie kręgi społeczne i rodzinne. Zrozumienie psychologicznych i społecznych aspektów tego zjawiska jest kluczowe dla oferowania wsparcia i pomocy zarówno osobom zmagającym się z myślami o johatsu, jak i ich rodzinom.

 

 

 

Przykłady autentycznych historii osób, które „zniknęły”

 

 

Takuya – ucieczka przed niewypłacalnością

W książce "The Vanished" autorstwa Léna Mauger i Stéphane Remael przedstawiona jest historia mężczyzny o imieniu Takuya, który zniknął, aby uciec przed górami długów. Przez lata próbował utrzymać fasadę sukcesu, jednocześnie zmagając się z rosnącymi zobowiązaniami finansowymi. Jego decyzja o johatsu była ostateczną próbą odzyskania kontroli nad własnym życiem. Takuya opuścił swoje mieszkanie w Tokio w środku nocy, porzucił telefon komórkowy, kartę kredytową i wszelkie dokumenty z adresem. Żyjąc na marginesie społeczeństwa, starał się zacząć od nowa, ale borykał się z poczuciem winy wobec rodziny, którą zostawił.

 

 

Ucieczka przed presją społeczną i zawodową

Inna relacja opisuje kobietę imieniem Yumi, która zniknęła, aby uciec przed ekstremalną presją w pracy i oczekiwaniami rodzinnymi. Jako starsza pracownica korporacyjna, Yumi czuła się przytłoczona ciągłą presją osiągnięć i niespełnianiem oczekiwań jako kobieta w japońskim społeczeństwie. Jej decyzja o johatsu była desperackim krokiem w poszukiwaniu spokoju i autonomii. Yumi opuściła swoje dotychczasowe życie bez słowa, podróżując do odległej wioski, gdzie mogła żyć anonimowo, pracując w lokalnej kawiarni. Ta zmiana nie przyniosła jednak pełnego ukojenia, gdyż zmagała się z tęsknotą za rodziną i dawnym życiem.

 

 

Ucieczka przed nieudanym małżeństwem

Trzecia historia dotyczy Hiro, który zdecydował się na johatsu po latach nieudanego małżeństwa. Konflikty domowe i niemożność rozwodu z powodu społecznych konsekwencji skłoniły Hiro do podjęcia radykalnej decyzji o zniknięciu. Porzucił swoje życie w Osace i przeniósł się do małego miasta na Hokkaido, gdzie zaczął nowe życie pod zmienionym nazwiskiem. Hiro podjął pracę w rolnictwie i choć cieszył się prostszym życiem, ciągle zmagał się z poczuciem izolacji i winy za porzucenie rodziny.

 

 

Pomoc i wsparcie dla osób chcących "wrócić"

W Japonii, społeczeństwo stopniowo zaczyna rozumieć potrzebę oferowania wsparcia i pomocy osobom, które rozważały johatsu lub chcą powrócić do społeczeństwa po takim doświadczeniu. Różne organizacje, zarówno rządowe, jak i niezależne, podejmują inicjatywy mające na celu wsparcie tych osób oraz ich rodzin.

 

Jedną z takich inicjatyw jest Tokyo Outreach Program, uruchomiony w 2018 roku, który oferuje poradnictwo i wsparcie dla osób zmagających się z izolacją społeczną lub myślami o johatsu. Program ten, realizowany przez rząd metropolitalny Tokio we współpracy z organizacjami pozarządowymi, zapewnia anonimowe konsultacje, wsparcie psychologiczne oraz pomoc w reintegracji społecznej.

 

NPO Moyai Support Center for Independent Living to kolejna organizacja, która odgrywa kluczową rolę w pomocy osobom w kryzysie. Założona przez Akirę Kitadę, centrum to oferuje kompleksowe usługi wsparcia, w tym pomoc w znalezieniu mieszkania, pracy oraz doradztwo finansowe. Moyai szczególnie skupia się na osobach młodych, które straciły wsparcie rodziny i nie mają gdzie się zwrócić.

 

Ważną rolę odgrywają też programy reintegracyjne, takie jak "Restart Program" w Osace, który zapewnia warsztaty zawodowe i szkolenia umiejętności społecznych dla osób, które chcą powrócić do społeczeństwa po okresie izolacji. Program ten, uruchomiony w 2015 roku, pomógł już setkom osób znaleźć nowe miejsce w społeczeństwie.

 

Na poziomie rządowym, Japońskie Ministerstwo Zdrowia, Pracy i Opieki Społecznej uruchomiło w 2020 roku kampanię mającą na celu zwiększenie świadomości na temat problemów psychicznych i społecznych, które mogą prowadzić do johatsu. Kampania ta obejmuje finansowanie programów wsparcia lokalnych oraz rozwój sieci wsparcia dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

 

Historie sukcesu osób, które skorzystały z tych programów i zdołały "wrócić", stanowią ważne świadectwo skuteczności tych inicjatyw. Te i inne inicjatywy podkreślają rosnącą świadomość problemu johatsu w Japonii oraz dążenie do tworzenia społeczeństwa, w którym każdy może znaleźć wsparcie w trudnych chwilach. Wyzwania, z jakimi borykają się osoby powracające, są znaczne, ale dzięki dostępnym zasobom i wsparciu, wiele z nich może zacząć nowy rozdział w życiu.

 

 

 

Zakończenie

 

Johatsu, choć jest zjawiskiem złożonym i wielowymiarowym, stanowi ważny element w dyskursie na temat społecznych i kulturowych wyzwań współczesnej Japonii. W kontekście globalnym, johatsu rzuca światło na uniwersalne dylematy dotyczące balansu między presją społeczną a indywidualnym szczęściem. Porównując johatsu z podobnymi zjawiskami w innych kulturach, można zauważyć, że choć motywacje i konteksty mogą się różnić, potrzeba znalezienia ucieczki od przytłaczającej rzeczywistości jest wspólnym mianownikiem dla wielu społeczeństw.

 

Podsumowując, johatsu nie jest tylko japońską ciekawostką; to zjawisko, które skłania do głębszego zastanowienia się nad wartościami, które kierują naszym życiem, oraz nad konsekwencjami społecznymi, jakie niesie za sobą nasz wybór życiowej ścieżki. Historie osób, które zdecydowały się na johatsu, są przypomnieniem o ciągłej walce między poszukiwaniem własnej tożsamości a próbą sprostania oczekiwaniom społecznym. W miarę jak świat staje się coraz bardziej połączony, a presje społeczne ewoluują, zjawisko johatsu i jego interpretacje mogą dostarczyć cennych wglądów w zrozumienie współczesnych wyzwań indywidualnych i zbiorowych.