Fuji, sokół, bakłażan

Za nami pierwszy dzień nowego roku – czas refleksji, w którym często rozliczamy się z tego, czego dokonaliśmy w poprzednim roku, oraz kończymy tworzenie planów na kolejny. W kulturze japońskiej istotne w tym okresie jest hatsuyume – „pierwszy sen”. Zgodnie z nowoczesnym kalendarzem, w Japonii za noc hatsuyume najczęściej uznaje się tę z 1 na 2 stycznia, choć w przeszłości, zanim przyjęto kalendarz gregoriański, tradycja była związana z okresem Risshun – początkiem wiosny według kalendarza lunarnego, co przypadało na początek lutego. To tradycja, która od wieków przypisuje szczególną wagę temu, co pojawia się w naszej wyobraźni podczas pierwszego w roku snu. Wierzono, że widok góry Fuji, sokoła czy bakłażana w tym śnie zwiastuje pomyślność i sukces – nie tylko z powodu ich symboliki, lecz także przez grę słów i dawne powiązania z regionem Suruga, skąd wywodzi się ta tradycja.

Obraz Utagawy Kuniyoshiego, zatytułowany „Hatsuyume”, stanowi wizualny komentarz do tej wielowarstwowej tradycji. Artysta splata elementy, które niosą ze sobą zarówno nadzieję, jak i nutę tajemnicy. W centrum znajduje się majestatyczna góra Fuji, otoczona lekkimi obłokami, a pod nią znajduje się silny, dostojny sokół, stojący gotów do lotu na bogato zdobionym materiale – symbolu bogactwa. W lewej dolnej części widzimy dorodny bakłażan w zdobionej donicy – kolejny tradycyjny symbol szczęścia i bogactwa w prowincji Suruga, skąd cała tradycja hatsuyume pochodzi. Ukiyo-e Kuniyoshiego, z precyzyjnymi detalami i wysublimowaną kolorystyką, obiecuje i drażni – jest mistycznym złożeniem najbardziej upragnionych symboli szczęścia na hatsuyume – snem idealnym na drugiego stycznia, jak go sobie wyobrażali mieszkańcy Japonii Edo.

Hatsuyume to zaproszenie do chwili refleksji nad własnym życiem oraz nad priorytetami, które nas prowadzą. Czy świadomie żyjemy, czy zmierzamy tam, dokąd chcemy, czy może wiatry losu nas popychają – to tu, to tam, bez logiki i bez większego planu. By szczerze spojrzeć na swoje życie – potrzeba siły i spokoju. Góra Fuji przypomina o takiej sile i stabilności (mądrości), sokół o wytrwałości, konsekwencji, dyscyplinie i ambicji, a bakłażan – o umiejętności docenienia drobnych sukcesów i cieszenia się chwilą. To właśnie ten subtelny dialog między naturą, symbolami i ludzkimi pragnieniami czyni hatsuyume wyjątkowym rytuałem. Zawiera w sobie trzy podstawowe elementy, które są filarami dla planowania i budowania świadomego życia – mądrość, dyscyplina i zdolność do cieszenia się chwilą. Poznajmy dziś zatem nieco lepiej – czym jest tradycja hatsuyume?

Czym jest hatsuyume?

Słowo hatsuyume (初夢) składa się z dwóch znaków kanji:

初 (hatsu) – oznacza „pierwszy” lub „początek”. Jest to znak często używany w kontekście nowości, inauguracji lub pierwszych kroków w nowym cyklu. W hatsuyume podkreśla świeżość nowego roku i symboliczne znaczenie pierwszych doświadczeń, które mają moc nadawania tonu kolejnym dniom i miesiącom. „Hatsu” niesie również w sobie poczucie nowego startu – momentu, kiedy wszystko jest jeszcze otwarte, pełne potencjału i możliwości.

夢 (yume) – tłumaczy się jako „sen”. To kanji nawiązuje nie tylko do snu jako stanu odpoczynku, lecz także do marzeń, wizji i tego, co transcendentne (czyli w zasadzie, jak i w europejskich językach, w tym polskim). W japońskiej kulturze sen od zawsze odgrywał rolę łącznika między światem realnym a duchowym (tu również podobnie do innych kultur). Yume jest bramą do podświadomości, przestrzenią, gdzie mogą ujawnić się zarówno najgłębsze lęki, jak i największe pragnienia.

Razem hatsuyume tworzy pojęcie, które można odczytywać jako „pierwszy sen” w sensie dosłownym, ale także jako pierwsze spotkanie z tym, co nieznane, pierwszy wgląd w to, co może przynieść przyszłość. To połączenie prostoty codziennych doświadczeń i filozoficznej głębi sprawia, że hatsuyume jest nie tylko tradycją, ale też ważnym symbolem w japońskiej kulturze a także „pretekstem” do głębszego spojrzenia na własne życie.

Hatsuyume to tradycja, która przypisuje szczególną rolę wróżby obrazom pojawiającym się w śnie z 1 na 2-giego stycznia – zapowiedzi szczęścia, sukcesów lub wyzwań, jakie mogą czekać w przyszłości. Hatsuyume to nie tylko kwestia tego, co widzimy podczas snu, ale przede wszystkim pytanie o to, jakie znaczenia nadajemy naszym pragnieniom i obawom, które kryją się w tych wizjach. To w pewnym sensie dialog między człowiekiem a losem, podjęty w milczeniu i mroku nocy, czy spokoju i rześkości poranka.

Tradycyjnie, hatsuyume odnosi się do snu, który ma miejsce w pierwszych dniach roku. Najczęściej mówi się o nocy z 1 na 2 stycznia, choć wiele osób – zwłaszcza w przeszłości – uważało za bardziej odpowiedni moment noc z 2 na 3 stycznia. Wynikało to z intensywnych obchodów noworocznych pierwszego dnia roku, które często kończyły się późno w nocy, uniemożliwiając spokojny sen. Współcześnie obie daty są akceptowalne, choć obecnie najczęściej to noc po pierwszym stycznia uznawana jest za tę „właściwą” dla hatsuyume. Również należy pamiętać, że wcześniej hatsuyume przypadało na pierwszy dzień roku według kalendarza lunarnego. Oficjalnie, do zmiany daty na 2-giego stycznia doszło w roku 1873, gdy Japonia przyjęła kalendarz zachodni.

W dawnych czasach, zanim Japonia przyjęła kalendarz gregoriański, hatsuyume przypadało w okolicach Risshun – początku wiosny według kalendarza lunarnego. To przełomowy moment roku, zazwyczaj przypadający na początek lutego, kiedy nowy cykl przyrody zyskiwał szczególne znaczenie. W tej interpretacji pierwszy sen stawał się jeszcze bardziej rytualnym wydarzeniem, związanym z harmonią naturalnych cykli. Co więcej, wierzono, że sen, który wystąpił podczas tego okresu, może być jeszcze bardziej proroczy, ponieważ współgrał z początkiem „nowego życia” w przyrodzie.

Dla niektórych hatsuyume to jedynie symboliczna tradycja, coś, co wspominamy przy okazji Nowego Roku. Dla innych – to wręcz rytuał, wymagający przygotowań. Kiedyś było to umieszczenie talizmanu w postaci obrazu takarabune (statku skarbów) pod poduszką, by przyciągnąć pomyślne wizje. Ale niezależnie od podejścia, hatsuyume pozostaje nieodłącznym elementem japońskiej kultury – przypomnieniem, że nasze sny mogą być wzmocnieniem dla naszych planów, naszej dyscypliny, motywacji, konsekwencji w działaniu.

Historia hatsuyume od czasów epoki Edo

Tradycja hatsuyume zaczęła nabierać szczególnego znaczenia w epoce Edo (1603–1868), okresie, który zapisał się w dziejach Japonii jako czas względnego pokoju, izolacji i kulturowego rozkwitu. To właśnie wtedy sen – szczególnie ten pierwszy w nowym roku – zaczął być postrzegany jako nośnik symboli, zdolny przepowiedzieć przyszłość i wskazać kierunek na nadchodzące miesiące. Hatsuyume nie tylko odzwierciedlało ludowe wierzenia, ale także wpisywało się w szerszy kontekst duchowości i praktyk związanych z religią shintō.

Związek z wierzeniami shintō

W shintō, tradycyjnej religii Japonii, sny odgrywały istotną rolę jako pomost między światem ludzi a kami – duchami i bóstwami. Szczególnie pierwsze dni nowego roku uważano za czas, gdy kami byli najbardziej aktywni. Sny interpretowano jako sposób na zrozumienie boskiej woli lub ostrzeżenie. Wierzono, że hatsuyume może być przesłaniem od kami, które pomaga człowiekowi zrozumieć jego ścieżkę w życiu.

Rola Tokugawy Ieyasu

Znaczenie Tokugawy Ieyasu (1543–1616), ostatniego z trzech zjednoczycieli Japonii oraz założyciela shogunatu Tokugawa, jest kluczowe w historii hatsuyume. Według jednej z teorii, to właśnie jego ulubione obiekty stały się podstawą symboliki pierwszego snu roku. Góra Fuji, dostojny sokół oraz dorodny bakłażan były związane z prowincją Suruga (dzisiejsze Shizuoka), gdzie Ieyasu spędził ostatnie lata życia i gdzie znajdował się jego rezydencja w Sunpu.

Fuji – najwyższa góra Japonii, symbol potęgi i majestatu, była widoczna z Suruga, co mogło uczynić ją naturalnym symbolem sukcesu i stabilności. Jej majestatyczna obecność inspirowała nie tylko ludzi epoki Edo, ale także poetów i artystów. Była symbolem cichej siły, spokoju i mądrości.

Sokół – ulubiony ptak Ieyasu (więcej o tym tutaj: Samuraj i jego sokół – dostojne zwyczaje polowań takagari), kojarzony z polowaniami na wyżynach Suruga, symbolizował dyscyplinę, ambicje, inteligencję, konsekwencję w działaniu – cechy, które Ieyasu szczególnie cenił w swoim życiu jako strateg i przywódca.

Bakłażan – to dość nieoczywisty dla nas symbol, ale w Suruga bakłażany były uważane za rzadki i cenny przysmak, a ich nazwa (nasu, 成す) była homofonem dla słowa oznaczającego osiągnięcia i sukces.

To właśnie te trzy elementy – Fuji, sokół i bakłażan – stały się kwintesencją symboliki pomyślnego hatsuyume, stąd też i wygląd ukiyo-e Kuniyoshiegio, które przed chwilą podziwialiśmy. Są one nie tylko symbolami, ale także odzwierciedleniem wartości jednego z najważniejszych przywódców w historii Japonii.

Powiązania z prowincją Suruga

Region Suruga, będący dzisiejszą prefekturą Shizuoka, odgrywał ważną rolę w ugruntowaniu tradycji hatsuyume. To miejsce miało wszystko: majestatyczną górę Fuji, bogatą przyrodę, w której żyły sokoły, oraz cenne bakłażany uprawiane w tutejszym łagodnym klimacie. Suruga była także symbolem potęgi shogunatu Tokugawa, stając się centrum kulturowym i duchowym w czasie panowania tej dynastii.

W epoce Edo zwyczaj hatsuyume mógł być interpretowany również jako sposób na wyrażenie lojalności wobec shogunatu, podkreślając związek między osobistymi marzeniami ludzi a potęgą centralnej władzy. Fuji, sokół i bakłażan nie były już tylko symbolami pomyślności, ale stały się częścią narodowej tożsamości, przechodząc od lokalnego znaczenia do ogólnokrajowej tradycji.

Hatsuyume wpisało się w szerszy kontekst kultury epoki Edo, która była przepełniona symboliką, literaturą i sztuką skupioną na świadomym doświadczaniu codzienności i pięknie przemijającej chwili (mono no aware – więcej o tym na przykład tu: Dzwoneczki fūrin – duchowość może mieć lekkość letniego popołudnia). Ukiyo-e – drzeworyty, w których mistrzowie tacy jak Kuniyoshi uwieczniali ulotne chwile – idealnie oddawały nastrój hatsuyume jako ulotnego momentu pełnego znaczenia. Właśnie w tej epoce tradycja pierwszego snu roku zyskała swoją głęboką symbolikę i ugruntowała się jako ważny element japońskiej kultury.

Praktyki związane z hatsuyume

Hatsuyume to nie tylko cicha obserwacja pierwszego snu nowego roku, lecz także okazja do aktywnego zaangażowania w kształtowanie pomyślnych wizji. W epoce Edo, kiedy tradycja ta zyskała popularność, wypracowano wiele praktyk mających na celu przywołanie szczęścia i odwrócenie złej wróżby. Wierzenia i symbolika hatsuyume wprowadzały elementy zarówno duchowe, jak i praktyczne, pozwalając ludziom wpływać na swój los poprzez przygotowania i rytuały.

Przygotowania do wywołania pomyślnego snu

Takarabune – statek skarbów

Jednym z najważniejszych elementów związanych z hatsuyume jest obraz takarabune (宝船), czyli „statku skarbów”. Statek ten przedstawia siedmiu bogów szczęścia (shichifukujin) – postaci, które przynoszą dobrobyt, powodzenie i ochronę przed nieszczęściem. Na obrazie statek jest zwykle wypełniony skarbami, takimi jak złote monety, klejnoty i inne bogactwa, a na jego żaglu widnieje znak 宝 (takara), oznaczający „skarb”. Takarabune miał nie tylko estetyczną wartość, ale pełnił rolę talizmanu, który chronił śniącego przed złymi wizjami i przyciągał pomyślność.

Przed snem obraz takarabune umieszczano pod poduszką, wierząc, że pomoże on wywołać pozytywne sny – takie, które przyniosą szczęście na cały rok. W razie niepowodzenia, jeśli sen okazał się zły, obraz można było spalić lub wyrzucić do rzeki, co miało symbolicznie „zmyć” wszelkie złe wróżby.

Rytuały związane z shichifukujin

Bogowie szczęścia – tacy jak Ebisu (bóg rybaków), Daikokuten (bóg bogactwa) czy Benzaiten (bogini muzyki i wiedzy) – reprezentowali różnorodne aspekty życia codziennego i duchowego. Umieszczanie ich wizerunków pod poduszką miało podwójne znaczenie: zapewnienie ochrony oraz zaproszenie ich błogosławieństw w nadchodzącym roku.

Palindromiczne poematy i dodatkowe zabezpieczenia

Na niektórych obrazach takarabune widniały palindromiczne poematy, które odczytywane w dowolnym kierunku miały przynosić szczęście. Często na żaglu znajdował się też znak 獏 (baku), symbolizujący mityczne stworzenie pożerające koszmary. Dzięki temu obraz nie tylko przyciągał dobre sny, ale także działał ochronnie broniąc śniącego przed niepożądanymi wizjami.

Praktyki w razie złego snu

Wezwanie baku – mitycznego pożeracza koszmarów

Jeśli hatsuyume przyniosło zły sen, można było zwrócić się do baku – mitycznego stworzenia, które według legend żywi się koszmarami. Baku przedstawiano jako stworzenie z głową słonia, łapami tygrysa i ciałem przypominającym niedźwiedzia. Wierzono, że wzywanie baku miało moc zneutralizowania wszelkich złych wizji, które mogłyby wpłynąć na rzeczywistość.

Aby przywołać baku, należało powtórzyć trzy razy zdanie:

「バクさん、私の夢を食べてください。」

("Baku-san, watashi no yume o tabete kudasai.")

„Baku-san, przyjdź i zjedz mój sen”.

Tradycja ta była szczególnie popularna wśród dzieci. W niektórych domach w epoce Edo trzymano talizmany z wizerunkiem baku, które umieszczano przy łóżku jako ochronę przed złymi snami.

Choć baku był uznawany za opiekuna snów, miał też opinię stworzenia o ogromnym apetycie. Wierzono, że jeśli baku zostanie wezwany nierozważnie, może nie tylko zjeść koszmary, ale także pochłonąć dobre sny. Dlatego wzywanie tego stworzenia wymagało odpowiedzialności i świadomości, by nie zaburzyć równowagi w świecie snów.

Symbolika baku w kulturze japońskiej

Baku, poza swoją rolą strażnika snów, stał się symbolem w japońskiej sztuce i folklorze. Jego wizerunek często pojawia się w ukiyo-e, na netsuke (ozdobnych breloczkach) czy nawet w nowoczesnych interpretacjach kultury popularnej (np. gry Persona, Yo-kai Watch, a nawet dwa pokemony: Drowzee i Hypno). W pewnym sensie baku stał się także metaforą dla zdolności człowieka do radzenia sobie z lękami i oczyszczania umysłu z niepokojów.

Hatsuyume w dzisiejszej Japonii

W dzisiejszej Japonii tradycja hatsuyume nie jest już tak powszechnie obchodzona, jak w epoce Edo, ale nadal pozostaje powszechnie  znanym i szanowanym elementem kultury. Dla wielu osób ma raczej symboliczne znaczenie – aktywne praktykowanie rytuałów, takich jak umieszczanie takarabune pod poduszką, jest coraz rzadsze (głównie dotyczy dzieci). Współczesne spojrzenie na hatsuyume często łączy tradycję z humorem i refleksją, ale jest również traktowane jako pretekst do rozmów o planach i nadziejach na nowy rok.

Czy hatsuyume nadal jest istotną tradycją?

Hatsuyume pozostaje znane w Japonii, ale jego znaczenie zmieniło się na przestrzeni lat. Obecnie jest to tradycja bardziej symboliczna niż praktyczna, a wielu Japończyków wspomina o niej raczej w kontekście rozmów o kulturze niż jako aktywny rytuał. Jest jednak obecnym motywem, który wyzwala tematy związane ze świadomym planowaniem życia.

Co ciekawe, symbole, które wprowadził pierwszy shogun Ieyasu Tokugawa są bardzo silnie obecne w kulturowej świadomości Japończyków również dziś. Ankieta przeprowadzona przez Japan Trend Research w 2022 roku na grupie 3 tysięcy respondentów wykazała, że 9,9% uczestników miało sen przypominający hatsuyume, czyli zawierający symbole takie jak góra Fuji, sokół lub bakłażan. Spośród tych osób:

• 84% widziało górę Fuji, co czyni ją najczęściej występującym symbolem w snach.

• 30,5% widziało sokoła, co jest również dużym odsetkiem, biorąc pod uwagę, że sokół nie jest zwierzęciem widywanym na co dzień w japońskich miastach.

• 23% widziało bakłażana.

Przykłady współczesnych interpretacji snów

Współczesne podejście do hatsuyume często łączy tradycję z nowoczesnym humorem i codziennymi doświadczeniami. Wśród respondentów ankiety można znaleźć różnorodne relacje, od klasycznych po zupełnie nietypowe:

Szczęśliwe sny:

• „Śniło mi się, że oglądałam górę Fuji z okna shinkansena. Pomyślałam, że to dobry znak na rok.” (kobieta, lat 20)
• „W moim śnie wspinałem się na górę Fuji, a sokół krążył nade mną w powietrzu. Czułem, że to zapowiedź jakiegoś wielkiego osiągnięcia.” (mężczyzna, lat 50)

Zabawne sny:

• „Śniło mi się, że walczyłam z gigantycznym bakłażanem, jakby był bohaterem gry RPG.” (mężczyzna, 20 lat)
• „Zapomniałem włączyć elektryczny koc i śniło mi się, że wspinam się na ośnieżoną górę Fuji, zmarznięty na kość.” (mężczyzna, lat 27)

Niepokojące sny:

• „Śniło mi się, że góra Fuji wybucha i lawa zmierza w moją stronę. Byłem przerażony.” (mężczyzna, lat 65)
• „Sokół gonił mnie przez cały sen. Było to niepokojące i nie mogłam się obudzić.” (kobieta, lat 72)

Czy ktoś dziś potrzebuje hatsuyume?

Hatsuyume, choć w swej symbolice głęboko japońskie i archaiczne, ma uniwersalne przesłanie, które możemy zaadaptować do naszego życia. Symbolika góry Fuji, sokoła i bakłażana – choć dla nas może wydawać się egzotyczna – w istocie odzwierciedla pragnienia uniwersalne: dyscyplinę, spokój i siłę oraz umiejętność cieszenia się małymi rzeczami. Być może warto zapytać siebie: jakie obrazy chciałbym zobaczyć w moim „pierwszym śnie roku”? Jakie symbole najlepiej oddałyby moje cele i wartości? To ćwiczenie wyobraźni i samoświadomości może stać się początkiem bardziej świadomego podejścia do nadchodzącego roku.

Sen ma niezwykłą moc – daje nam przestrzeń, w której możemy skonfrontować się z własnymi pragnieniami i lękami. Hatsuyume to zaproszenie do introspekcji: jakie marzenia chcielibyśmy spełnić, co tak naprawdę jest dla nas ważne? W codziennym pośpiechu rzadko pozwalamy sobie na taką refleksję. Zatrzymanie się nad pytaniem „Czego pragnę?” nie musi prowadzić tylko do snu – może być punktem wyjścia do stworzenia planu działań. W końcu, aby zobaczyć Fuji we własnym życiu, trzeba zebrać siły na wspinaczkę; aby unosić się jak sokół, trzeba zaplanować swój lot; aby docenić bakłażana, trzeba nauczyć się znajdować radość w codziennych osiągnięciach.

Hatsuyume to nie tylko tradycja, ale inspiracja do uważniejszego życia. To, co zobaczymy w pierwszym śnie roku – rzeczywistym czy wyobrażonym – może stać się mapą dla naszych działań. A jeśli zdamy sobie sprawę, że rzeczywistość, w której żyjemy, nie przypomina tego, co chcielibyśmy zobaczyć w tym śnie, to może być znak, że nadszedł czas na zmiany.

"Silne kobiety Japonii" - zobacz książkę autora strony

Sprawdź podobne artykuły:

Samotnia na wrzosowisku Adachi: Kilka sekund przed zbrodnią w psychologicznym ukiyo-e Yoshitoshiego

Obraz „Duch Oyuki” – jak pewna noc trzy wieki temu poczęła yurei współczesnych horrorów?

Co, gdyby niespokojny duch Europy spotkał się ze światem mono no aware w japońskim ukiyo-e? - Van Gogh i Hiroshige

Cisza bezkresnej bieli – zimowe haiku lustrem duszy

Najważniejsza lekcja Musashiego: "W żadnej kwestii nie przywiązuj się do swoich upodobań" (Dokkōdō)

    未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia.  Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

  Mike Soray

   (aka Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!