Odwaga i upiory przeszłości

Nad wzburzonym morzem w zatoce Daimotsu noc ożywa gwałtownym sztormem. Lecz nie tylko wycie dzikiego wiatru i szum ulewy słuchać tej nocy -  dochodzą nas jęki widm przeszłości – duchów pokonanych wojowników, których niespełniona zemsta unosi się niczym mgła nad falami. W samym centrum tego chaosu, na krawędzi zatonięcia, stoi Benkei – nieruchomy jak skała, potężny i skupiony - odpierający gniew umarłych.

Yoshitoshi, mistrz ukiyo-e, zatrzymał tę chwilę w swoim dziele „Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu”. Jego obraz nie jest tylko wizją przeszłości, ale też bardziej współczesnym ożywieniem średniowiecznej legendy z czasów dawnej, na wpół zapomnianej Japonii. Księżyc, samotny strażnik tej sceny, rzuca światło nie tylko na wzburzone wody, ale także na skomplikowaną sieć ludzkich relacji i historii, które składają się na japońską kulturę. Sztorm jest tu czymś więcej niż żywiołem – to symbol walki, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej, toczonej przez Yoshitsune i Benkeia na drodze ku przeznaczeniu.

Jakie tajemnice kryje to dzieło? Czy księżyc w tej scenie jest świadkiem czy sędzią? Czy widmowe chmury to tylko kaprys przyrody, upiory pamięci, których nie sposób zapomnieć, czy coś jeszcze innego? W scenie jednej zaledwie chwili Yoshitoshi zamknął historię odwagi, zdrady i heroicznego dążenia do spełnienia swojego losu – zapraszając nas, byśmy spojrzeli na nią głębiej i odsłonili, co chciał przed nami skryć mrok tamtej pamiętnej nocy.

Obraz

„Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu”

大物浦の月

– Tsukioka Yoshitoshi (月岡芳年), 1886

Seria Sto aspektów księżyca (Tsuki Hyakushi, 月百姿)

Yoshitoshi w dziele „Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu” stworzył kompozycję, która przyciąga wzrok niezwykłą harmonią chaosu i spokoju. Centralną postacią na obrazie jest Benkei, przedstawiony na burcie statku. Jego potężna sylwetka, solidna jak skała, dominuje nad sceną, a jednocześnie wtapia się w dramatyczny pejzaż morskiej burzy. Stoi przy krawędzi burty, z juzu (buddyjskim różańcem) w dłoni, niemal jak kapłan odprawiający rytuał, jego postawa promieniuje niezłomnością i duchową siłą. Jego szaty, rozwiane wiatrem, dodają dynamiki scenie, podkreślając nieustającą walkę żywiołów i mistycznych sił.

Kolorystyka i światło w tym dziele odgrywają kluczową rolę w budowaniu napięcia. Dominują tu głębokie, niemal atramentowe odcienie czerni i granatu, które wypełniają bezkres morza. Fale, zdobione białymi grzbietami, zdają się unosić i opadać z niszczycielską siłą. Sam księżyc, jasny i złocisty, świeci zimno ponad taflą wody. Chmury, ciężkie i pełne złowrogich kształtów, rozlewają się po niebie, sugerując obecność duchów, choć nigdy nie przyjmują wyraźnych form. Ich subtelna obecność – cienie w chmurach, zniekształcona poświata księżyca – sprawia, że obraz pulsuje niespokojną energią.

Na poziomie technicznym Yoshitoshi zastosował niezwykle precyzyjne techniki, które podkreślają detale i nadają kompozycji głębi. Zastosowanie mikowych akcentów (雲母摺 – kirazuri, dosł. „technika nanoszenia miki”) w księżycu i wodzie sprawia, że obraz wydaje się niemal trójwymiarowy. Mica nadaje księżycowi hipnotyzujący blask, a powierzchni wody – migotliwą teksturę, która zmienia się w zależności od kąta padania światła. Dzięki temu każdy ruch obrazu w świetle odsłania nowe aspekty tej burzliwej sceny.

Dynamika obrazu to kolejny mistrzowski element. Ruch wiatru i fal zdaje się przenikać każdą część sceny. Szaty Benkeia, rozwiane i falujące, zdają się niemal unosić w powietrzu, a biel grzbietów fal – z niezwykłą precyzją oddana za pomocą delikatnych linii – buduje wrażenie ciągłego ruchu. Można prawie poczuć na twarzy ten zimny, wilgotny podmuch morskiego powietrza. Statek, przechylony i uwięziony w epicentrum sztormu, wygląda na kruchy i podatny na zniszczenie, co wzmacnia dramatyczny efekt. Yoshitoshi unika dosłowności, ale jednocześnie tworzy dzieło pełne napięcia, które zatrzymuje widza na dłużej, każąc mu odkrywać kolejne szczegóły i podziwiać kunszt artysty.

To właśnie mistrzowskie połączenie kompozycji, techniki i ekspresji sprawia, że „Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu” jest jednym z bardziej emocjonujących i technicznie doskonałych dzieł w dorobku Yoshitoshiego.

Żeby jednak lepiej zrozumieć, co obraz naprawdę che nam powiedzieć – musimy najpierw przypomnieć sobie legendę o Yoshitsune i Benkeiu. A zatem…

Legenda o Yoshitsune i Benkeiu

Był rok 1185, gdy Yoshitsune, młodszy brat ambitnego shōguna Yoritomo, stanął na szczycie chwały po zwycięstwie nad potężnym klanem Taira w bitwie pod Dannoura. To była walka, która zakończyła brutalną wojnę Genpei, konflikt, który przez lata dzielił Japonię na dwa wrogie obozy – Minamoto (Genji) i Taira (Heike). Wody Cieśniny Shimonoseki zabarwiły się czerwienią krwi, a potężni samurajowie Taira, otoczeni przez wrogów i osaczeni przez los, poszli na dno wraz z młodym cesarzem Antoku, którego utonięcie oznaczało koniec dominacji klanu Taira. Jednak zwycięstwo Yoshitsune miało gorzki posmak. Jego brat, Yoritomo, widząc w nim zagrożenie dla swojej władzy, zwrócił się przeciw niemu, czyniąc go wygnańcem i zmuszając do ucieczki.

Yoshitsune, otoczony garstką lojalnych wojowników, w tym niezrównanym Benkeiem – potężnym mnichem-wojownikiem – udał się na wygnanie (jak poznał Benkeia? – o tym piszemy tu: Pojedynek na moście Gojō: Spotkanie, które zapamiętaliśmy na 900 lat). Legenda głosi, że podczas ucieczki ich flota zbłądziła do zatoki Daimotsu, śmiertelnie niebezpieczne wody, w których zdrada, duchy i natura zmówiły się przeciw nim. W nocy, gdy księżyc wznosił się nad morzem, nagle zerwał się sztorm. Wicher wył jak wściekły duch, a fale uderzały w statki z siłą zdolną zmiażdżyć nawet największe żagle. To nie była zwyczajna burza – to były duchy pokonanych wojowników Taira, których dusze, pełne żalu i żądzy zemsty, w swej rozpaczliwej wściekłości chciały krwi Yoshitsune i jego ludzi.

Gdy statek Yoshitsune kołysał się na dzikich falach grożąc w każdej chwili przewróceniem się i zatonięciem, a przerażona załoga zaczęła wpadać w panikę, Benkei wkroczył do akcji. Stojąc na dziobie, silny jak dąb, z juzu w dłoni, zaczął recytować modlitwy i sutry, które rozbrzmiewały ponad wrzawą burzy. Jego głos, potężny i pełen determinacji, zdawał się przenikać przez sztorm i trafiać do uszu duchów. Wierzono, że modlitwa Benkeia miała moc oczyszczania – jego słowa uspokajały wzburzone dusze Taira i kierowały je w stronę wiecznego spokoju. Fale zaczęły się uspokajać, wiatr przygasł, a burza ustąpiła. Duchy odeszły, a Yoshitsune i jego ludzie, wyczerpani, ale żywi, mogli kontynuować swoją ucieczkę.

Historia tej dramatycznej nocy przetrwała wieki, stając się jednym z ulubionych tematów w japońskiej literaturze i sztuce. Heike Monogatari, epicka opowieść o upadku klanu Taira, wspomina o zemście duchów jako o przypomnieniu, że nawet bohaterowie muszą zapłacić cenę za zwycięstwo. W średniowiecznym zbiorze legend, Gikeiki, czyny Yoshitsune i Benkeia nabrały jeszcze bardziej mitologicznego charakteru, stając się inspiracją dla późniejszych opowieści i sztuk teatralnych.

W teatrze Noh, ta historia przybiera formę subtelnego, symbolicznego dramatu. W sztuce „Funa Benkei” (船弁慶 – dosł. „Benkei w łodzi”), duchy Taira są ukazywane jako zjawy o powolnych, ospałych ruchach wypełnionych żalem i pragnieniem zemsty. W teatrze Kabuki, scena ta staje się spektakularnym widowiskiem, pełnym dramatycznych efektów, krzyków i gestów, w którym Benkei staje się symbolem niezłomności i duchowej siły. Dzieło Yoshitoshiego, „Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu,” oddaje tę legendę w formie wizualnej – subtelnie sugeruje obecność duchów w chmurach, ukazuje potęgę sztormu i samotną odwagę Benkeia.

Legenda o Yoshitsune i Benkeiu to więcej niż opowieść o ucieczce – to historia lojalności, odwagi i duchowej siły w obliczu przerażającej mocy zarówno natury, jak i przeszłości, która nie daje się łatwo zapomnieć.

Uzbrojeni w tę wiedzę powróćmy teraz do naszego obrazu…

Analiza znaczeń obrazu

Historyczno-literackie: Ślad legendy Yoshitsune

Obraz Yoshitoshiego jest oparty na epickiej opowieści „Heike Monogatari”, która od wieków była podstawą narracji o wojnie Genpei, upadku klanu Taira i triumfach Minamoto. Historia Yoshitsune, ukazana na obrazie, jest nie tylko przykładem heroicznej epopei, ale też ilustracją losu człowieka rozdartego między osobistą lojalnością a okrutną polityką władzy. Yoshitsune, bohater o nadludzkich zdolnościach wojskowych, triumfuje nad Taira w bitwie pod Dannoura, ale szybko staje się ofiarą braterskiej rywalizacji z Yoritomo. Ta dwoistość – zwycięstwo, które prowadzi do upadku – jest wyraźnie obecna w obrazie, gdzie burza i duchy przypominają, że każda chwała ma swoją cenę.

Na poziomie literackim dzieło rezonuje z motywem mściwych duchów, tak obecnym w średniowiecznych opowieściach i teatrze. Historia duchów Taira, które nawiedziły flotę Yoshitsune, była reinterpretowana wielokrotnie – od poezji i dramatów po ukiyo-e. Yoshitoshi, unikając dosłownego ukazania widm, skupił się na metaforycznym przedstawieniu ich obecności, sugerując, że duchy to nie tylko zjawiska zewnętrzne, ale także wewnętrzne demony, które prześladują każdego, kto zmaga się z ciężarem własnych decyzji.

Filozoficzne: Duchy jako zemsta przeszłości

Duchy na obrazie, choć nie przedstawione w ludzkiej formie, symbolizują nieuchronność przeszłości i konsekwencje działań człowieka. W japońskiej filozofii buddyjskiej duchy (yūrei – więcej o nich tu: Obraz „Duch Oyuki” – jak pewna noc trzy wieki temu poczęła yurei współczesnych horrorów?) często są symbolem przywiązania do świata materialnego, które uniemożliwia osiągnięcie nirwany. W kontekście Yoshitsune duchy Taira to więcej niż zjawy – to wyrzuty sumienia i symboliczne przypomnienie o krwawej cenie jego zwycięstwa.

Burza, która wypełnia obraz, może być odczytana jako manifestacja wewnętrznego chaosu. Yoshitsune, choć w swojej legendzie uchodzi za bohatera, jest także figurą tragiczną – zwycięzcą, który ponosi klęskę w życiu osobistym. Yoshitoshi, poprzez dramatyczne ujęcie burzy i samotną postać Benkeia, sugeruje, że każda walka, nawet ta wygrana, pozostawia ślady na duszy człowieka. Księżyc wznoszący się nad sceną staje się niemym świadkiem – przypomnieniem o nieuchronnym upływie czasu i przemijalności wszelkich triumfów.

Psychologiczne: Benkei jako archetyp odwagi

Postać Benkeia na obrazie jest kluczowym punktem kompozycji, symbolizującym niezłomność i duchową siłę w obliczu grozy. W literaturze japońskiej i legendach Benkei jest archetypem lojalnego towarzysza i nieustraszonego wojownika, który gotów jest poświęcić wszystko dla swojego pana. Na obrazie Yoshitoshiego widzimy Benkeia stojącego na burcie statku, samotnego wobec sił natury i duchów przeszłości, ale niewzruszonego w swojej wierze.

Psychologicznie jego postawa odzwierciedla ludzką zdolność do stawienia czoła zagrożeniu i traumie poprzez akt wiary i rytuału. Jego modlitwa z juzu jest nie tylko aktem religijnym, ale też symbolicznym wyrazem przekonania, że siła ducha może przezwyciężyć nawet najbardziej destrukcyjne moce. Benkei staje się obrazem męstwa, który pokazuje, że w chwili kryzysu jedynie determinacja i wiara pozwalają człowiekowi przetrwać.

Artystyczne: Księżyc, fale i symboliczny porządek

Yoshitoshi mistrzowsko wykorzystuje elementy natury jako narzędzia symbolicznej narracji. Księżyc, centralny motyw serii „Sto aspektów księżyca”, jest na obrazie nie tylko źródłem światła, ale także metaforą czasu i historii. Jego światło jest zarówno świadkiem wydarzeń, jak i ich komentatorem – oświetla burzę i fale, jednocześnie kontrastując z ciemnością wypełniającą obraz.

Fale, przedstawione jako białe grzbiety rozbijające się o statek, są symbolem chaosu i niebezpieczeństwa. Są nieujarzmionym żywiołem, który zdaje się grozić zniszczeniem wszystkiego, co stanie mu na drodze. Jednak w samym centrum tego chaosu stoi Benkei – figura porządku, ładu i duchowej siły. Jego stabilna, niemal monumentalna postać przeciwstawia się dynamicznej burzy, symbolizując, że człowiek, nawet w obliczu katastrofy, ma w sobie zdolność do zachowania wewnętrznej harmonii.

Yoshitoshi, poprzez połączenie tych wszystkich elementów – literackich, filozoficznych, psychologicznych i artystycznych – stworzył dzieło, które nie tylko opowiada historię, ale także zmusza widza do refleksji nad naturą odwagi, czasu i konsekwencji ludzkich działań. Choć na pierwszy rzut oka mogło się wydawać inaczej, to jednak obraz „Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu” to więcej niż zaledwie ilustracja do legendy.

Autor i historia pwostania obrazu

Tsukioka Yoshitoshi (月岡芳年), urodzony w 1839 roku, jest uważany za jednego z ostatnich wielkich mistrzów ukiyo-e, których twórczość wywarła ogromny wpływ na japońską sztukę XIX wieku. Żył na styku dwóch epok: schyłkowych lat shogunatu Tokugawy i gwałtownych przemian ery Meiji, co znalazło odbicie w jego dziełach. Yoshitoshi był zafascynowany historią Japonii, mistyką i psychologią ukrytą w legendach Japonii, co widać w jego pracach pełnych dramatyzmu, napięcia i głębokiej symboliki. Jego zainteresowanie zarówno heroizmem wojowników, jak i mrocznymi aspektami ludzkiej natury uczyniło go jednym z najbardziej wszechstronnych artystów swojego czasu.

Seria „Sto aspektów księżyca” (Tsuki Hyakushi, 月百姿 - inny obraz z tej serii opisywaliśmy tu: Samotnia na wrzosowisku Adachi: Kilka sekund przed zbrodnią w psychologicznym ukiyo-e Yoshitoshiego), do której należy „Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu,” jest często uznawana za podsumowanie kariery Yoshitoshiego. Stworzona między 1885 a 1892 rokiem, seria ta łączyła w sobie tradycję ukiyo-e z nowymi elementami inspirowanymi zarówno przez zachodni realizm, jak i rodzime zmiany w sztuce. Każda z grafik opowiada historię związaną z księżycem, odwołując się do literatury, historii i mitologii. Dla Yoshitoshiego seria ta była nie tylko hołdem dla przeszłości Japonii, ale także próbą zachowania tradycji w obliczu gwałtownie zmieniającego się świata.

Jednym z kluczowych punktów odniesienia dla Yoshitoshiego był jego mistrz, Utagawa Kuniyoshi, który wcześniej stworzył własną wersję legendy o duchach w zatoce Daimotsu. Kuniyoshi, znany z dynamicznych i dosłownych przedstawień duchów, ukazywał je w formie wyraźnych, przerażających postaci. Yoshitoshi wybrał jednak inne podejście – subtelniejsze i bardziej metaforyczne. W jego wizji duchy Taira pozostają nieuchwytne, ukryte w kształtach chmur i ruchach fal, co wzmacnia uczucie niepokoju i tajemnicy. To odmienność, która pokazuje, jak Yoshitoshi rozwijał estetykę ukiyo-e, oddając bardziej psychologiczne i emocjonalne aspekty historii.

Wpływ epoki Meiji (1868–1912) był wyraźny w twórczości Yoshitoshiego. Japonia przechodziła wówczas proces gwałtownej modernizacji, co wiązało się z odrzucaniem tradycyjnych form i wartości. Yoshitoshi, próbując zachować ducha przeszłości, w swoich późniejszych dziełach zaczął wykorzystywać bardziej melancholijny ton, uwypuklający przemijalność i kruchość dawnej Japonii. Jego prace, takie jak „Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu,” są świadectwem tej przemiany – połączeniem dumy z tradycji z głęboką refleksją nad nieuchronnymi zmianami.

Zakończenie

„Księżyc nad morzem w zatoce Daimotsu” to dzieło, które nie tylko opowiada o przeszłości, ale i zaprasza do medytacji nad uniwersalnymi doświadczeniami ludzkiego życia. Księżyc, jako symbol ciągłości i niezmienności, staje się w tej scenie lustrem odbijającym przemijające konflikty, które mimo swej gwałtowności zawsze gasną pod naporem czasu. Yoshitoshi, wplatając motyw duchów, nie skupia się wyłącznie na ich groźbie, ale sugeruje, że historia, tak jak fale, wraca cyklicznie, domagając się, byśmy skonfrontowali się z jej ciężarem.

Obraz Yoshitoshiego niesie także przesłanie o kruchości ludzkiej egzystencji wobec sił natury i nieprzewidywalności losu. Statek Yoshitsune, otoczony bezkresem wzburzonego morza, przypomina o delikatnej równowadze między kontrolą a bezsilnością. Jednak w tej delikatności tkwi też siła – odwaga Benkeia, jego modlitwa i niezłomność w obliczu grozy to lekcja, że nawet w najbardziej niepewnych czasach można znaleźć siłę w duchowej praktyce i determinacji.

"Silne kobiety Japonii" - zobacz książkę autora strony

Sprawdź podobne artykuły:

Japońscy artyści kontra cenzura shogunatu Edo: Jak Kuniyoshi w obrazie „Czarownica Takiyasha” krytykował władzę

Samotnia na wrzosowisku Adachi: Kilka sekund przed zbrodnią w psychologicznym ukiyo-e Yoshitoshiego

Z mistrzem Hokusaiem przez osiem wodospadów Japonii

Genialna dziwność Itō Jakuchū – poznajmy jednego z malarskich ekscentryków Japonii Edo

Czas się zatrzymał, gdy spojrzałem na „Wieczorny śnieg we wiosce Kanbara” Hiroshige

    未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia.  Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

  Mike Soray

   (aka Michał Sobieraj)

未開    ソビエライ

 Pasjonat kultury azjatyckiej z głębokim uznaniem dla różnorodnych filozofii świata. Z wykształcenia psycholog i filolog - koreanista. W sercu programista (gł. na Androida) i gorący entuzjasta technologii, a także praktyk zen i mono no aware. W chwilach spokoju hołduje zdyscyplinowanemu stylowi życia, głęboko wierząc, że wytrwałość, nieustający rozwój osobisty i oddanie się swoim pasjom to mądra droga życia. Autor książki "Silne kobiety Japonii" (>>zobacz)

Osobiste motto:

"Najpotężniejszą siłą we wszechświecie jest procent składany." - Albert Einstein (prawdopodobnie)

Mike Soray

(aka Michał Sobieraj)

Napisz do nas...

Ciechanów, Polska

dr.imyon@gmail.com

___________________

inari.smart

Chcesz się podzielić swoimi przemyśleniami czy uwagami o stronie lub apce? Zostaw nam wiadomość, odpowiemy szybko. Zależy nam na poznaniu Twojej perspektywy!